Piąty sezon badań Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW w grobowcach dostojników z czasów Średniego Państwa na nekropoli Asasif Północny realizowany był od 10 grudnia 2018 do 25 marca 2019 r. W minionym sezonie prace prowadzone były w trzech założeniach grobowych: TT 311 (grobowiec Chetiego), TT 240 (grobowiec Meru) oraz MMA 507 (tzw. grobowiec żołnierzy) (ryc. 1).
Ryc. 1. Plan nekropoli Asasif Północny (rys. K. Andraka).
TT 311
Kolejny sezon badań w grobowcu Chetiego (TT 311) związany był z dokumentacją odkrytych dotychczas fragmentów dekorowanych wapiennych bloków z korytarza wejściowego, ścian komory grobowej oraz sarkofagu. Wiele z tych bloków odkryta została w hałdzie gruzu pozostawionej przez robotników Herberta E. Winlocka (Egyptian Expedition z Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku) po wschodniej stronie dziedzińca. Wśród odkrytych bloków znajdują się fragmenty dwóch par węgarów (z początku i końca korytarza wejściowego), czyli wapiennych bloków pomalowanych na kolor czerwony z czarnymi plamkami co miało imitować czerwony granit asuański, a także wiele fragmentów scen z korytarza wejściowego, jak np. przedstawienie stojącego króla (Mentuhotepa II) zwróconego w prawo, ukazanego w reliefie wypukłym, wyobrażenie Chetiego i jego małżonki wykonanych również tą techniką, zwróconych w lewo, co może sugerować, iż jest to fragment tej samej sceny, fragmenty scen stołu ofiarnego oraz listy ofiar, a także fragmenty scen z nosicielami darów (ryc. 2) i sceny polowania na ptactwo wodne. Ponadto w dolnych partiach hałdy natrafiono na fragmenty wapiennych bloków pochodzących ze ścian komory grobowej oraz sarkofagu. W minionym sezonie wykonana został projekt rekonstrukcji niemalże kompletnie zniszczonego wapiennego sarkofagu Chetiego (ryc. 3), który dekorowany był jednym wierszem formuły ofiarnej w górnej partii ścian, zarówno po zewnętrznej stronie (dekoracja reliefowa), jak i po wewnętrznej (tekst zapisany czarnym tuszem). W trakcie prac mających na celu rekonstrukcję tekstu formuły ofiarnej stwierdzono, iż oprócz sarkofagu w komorze grobowej pierwotnie znajdowała się wapienna skrzynka na naczynia kanopskie, która również dekorowana była jednym wierszem formuły ofiarnej w górnej partii ścian. Ten styl dekoracji znany był od czasów VI dynastii i podobne sarkofagi oraz trumny odkryto w grobowcach kobiet z otoczenia Mentuhotepa II w grobowcach towarzyszących na terenie zespołu świątynno-grobowego władcy na terenie Deir el-Bahari. Na tej podstawie wiadomo, iż ten typ dekoracji sarkofagu znany był jeszcze w początkowej fazie panowania Mentuhotepa II, zaś w późniejszym okresie rządów tego władcy, sarkofagi zaczęto dekorować przedstawienia darów grobowych list ofiar oraz zaklęciami z Tekstów Sarkofagów. Na kilkudziesięciu fragmentach bloków stwierdzono obecność późniejszych graffiti turystycznych zapisanych czerwonym tuszem (ryc. 4).
Ryc. 2. Fragment sceny ukazującej nosiciela ofiar z korytarza wejściowego grobowca Chetiego (TT 311) (fot. M. Jawornicki).
Ryc. 3. Model aksonometryczny sarkofagu Chetiego (TT 311) (rys. K. Andraka).
Ryc. 4. Fragment graffito z imieniem tronowym Ramzesa II (fot. M. Jawornicki).
Oprócz fragmentów wapiennych bloków w minionym sezonie prowadzona była również dokumentacja wyposażenia grobowego zdeponowanego w grobowcu Chetiego. Wśród odkrytych materiałów wymienić należy liczne fragmenty modeli drewnianych (ryc. 5) oraz drewnianych rzeźb (w tym pełnowymiarowego wyobrażenia Chetiego) datowanych na czasy Średniego Państwa. Ponadto odsłonięto dużą liczbę fragmentów trumien i kartonaży, a także figurek uszebti oraz fajansowych amuletów, które datować należy na Trzeci Okres Przejściowy, poczynając jednak od XXII dynastii (ryc. 6). Prace wykopaliskowe dostarczyły również odkrycia licznych fragmentów szczątków ludzkich, wśród których znajdowały się szczątki pięciorga dzieci. Na szczególną uwagę zasługują także rezultaty badań archeozoologicznych, które potwierdziły obecność szczątków takich zwierząt jak: bydło, osioł, pies, wilk, różne gatunki ryb. Do najbardziej interesujących odkryć należą jednak szczątki krokodyli, ograniczone do kości czaszki. Lokalizacja kości krokodyli w obrębie hałdy pozwala sugerować, iż pierwotnie znajdowały się one w samej komorze grobowej lub jednym z dwóch pomieszczeń ją poprzedzających, a zatem umieszczone zostały w grobowcu najprawdopodobniej w trakcie ceremonii pogrzebowej Chetiego w czasach XI dynastii. Na obecnym etapie badań trudno jest jednoznacznie wskazać przyczyny wyposażenia zmarłego w głowy krokodyli. Obecnie wymienić należy dwie możliwości. Szczątki te związane były z kultem boga Sobka, którego wyraźny rozkwit datowany jest na okres Średniego Państwa, zaś Teby, obok oazy Fajum, były drugim najważniejszym miejscem kultu tego bóstwa. Druga hipoteza związana jest z wędrówką duszy po drogach zaświatów, a dokładniej ze strażnikami bram, wśród których jeden ukazywany był z głową krokodyla. Pomimo, iż świadectwa tego typu wierzeń datowane są dopiero na okres Nowego Państwa i związane są z Księgą Bram, to nie można jednak wykluczyć, iż korzeni tego motywu nie należy dopatrywać się w materiałach datowanych już na czasy Średniego Państwa, a być może jeszcze wcześniej.
Ryc. 5. Fragment modelu drewnianego ukazującego nosicielkę ofiar (fot. M. Jawornicki).
Ryc. 6. Fragmenty fajansowego amuletu ukazującego jednego z Synów Horusa (fot. M. Jawornicki).
TT 240
Badania w grobowcu Meru (TT 240), który, podobnie jak Cheti, był jednym z najważniejszych urzędników na dworze Mentuhotepa II, koncentrowały się na pracach konserwatorskich oraz dokumentacyjnych, a także sporządzeniu projektu adaptacji wnętrza grobowca dla celów turystycznych.
Prace konserwatorskie prowadzone były w komorze grobowej, a ich głównym celem było usunięcie zabrudzeń koloru czarnego, pokrywających w mniejszym bądź większym stopniu wszystkie ściany pomieszczenia oraz jego sufit. Zabrudzenia te są najprawdopodobniej efektem pożaru, który został wzniecony w pomieszczeniu. W minionym sezonie, po uprzednim wzmocnieniu struktury spękanych tynków, na których namalowano przedstawienia darów grobowych oraz zapisano listy ofiar i Teksty Sarkofagów, usunięte zostały zabrudzenia na ścianach: zachodniej, północnej, wschodniej oraz częściowo południowej, odsłaniając tym samym pokrywające ściany dekoracje (ryc. 7).
Oprócz prac realizowanych w grobowcu, prowadzone były studia materiałów odkrytych w trakcie prowadzonych w poprzednich sezonach wykopalisk. Wśród odnalezionych materiałów znalazły się przede wszystkim fragmenty kartonaży i figurek uszebti datowanych na Trzeci Okres Przejściowy oraz fragmenty glinianych naczyń datowanych na czasy Średniego Państwa, (przełom XI i XII dynastii), Nowego Państwa, Trzeciego Okresu Przejściowego, Okresu Późnego oraz Okres Bizantyjski.
Ryc. 7. Prace konserwatorskie w komorze grobowej Meru (fot. M. Jawornicki).
MMA 507
W minionym sezonie rozpoczęto prace w grobowcu MMA 507, który określany jest „grobowcem żołnierzy”, gdyż w 1921 roku misja amerykańska z Nowego Jorku odkryła w tym miejscu szczątki około 60 mężczyzn, na których stwierdzono liczne pozostałości obrażeń powstałych w wyniku działań militarnych. Do głównych zadań zespołu Projektu Asasif było zabezpieczenie grobowca poprzez wybudowanie na początku korytarza wejściowego węgarów i wstawienie kraty (ryc. 8). Następnie przeprowadzony wewnątrz grobowca rekonesans wykazał, iż większość odkrytych i opisanych przez Herberta E. Winlock’a szczątków żołnierzy nie znajduje się w miejscu odkrycia. Stwierdzono obecność nielicznych kończyn górnych i dolnych, a także fragmenty korpusów zmumifikowanych szczątków ludzkich. Na powierzchni gruzu zalegającego na posadzce korytarza wejściowego oraz kilku komór grobowych nie znaleziono ani jednej czaszki ludzkiej. Zamiast tego w dalszej części korytarza znajduje się kilkumetrowej długości nagromadzenie porozrywanych i pociętych tkanin, którymi pierwotnie ciała pochowanych w tym grobowcu mężczyzn były owinięte.
Ryc. 8. Prace w korytarzu wejściowym grobowca MMA 507 (fot. P. Chudzik).