Grzegorz Majcherek
Renata Kucharczyk
W sezonie 2019, w okresie od 1 kwietnia do 9 lipca, ekspedycja Centrum w Aleksandrii, podobnie jak w poprzednich latach, prowadziła prace archeologiczne i dokumentacyjne, oraz konserwatorskie zabytków architektury odsłoniętych na terenie stanowiska.
Badania wykopaliskowe
Głównym celem prowadzonych od kilku lat badań archeologicznych w sektorze F, znajdującym się w środkowej partii stanowiska, było przebadanie pozostałości zabudowy mieszkalnej z okresu wczesno- i średnio rzymskiego (I-III w n.e.) odkrywanej sukcesywnie na tym obszarze. Prace skupiały się w zachodnim skrzydle domu FB (Ryc. 1), a zwłaszcza w jego części przylegającej bezpośrednio do bocznej ulicy biegnącej ze wschodu na zachód. Po obu stronach niewielkiego westybulu wejściowego, prowadzącego z ulicy na dziedziniec, odsłonięto dwa symetrycznie rozplanowane pomieszczenia (pom. 23 i 26). Zaopatrzone dodatkowo w aneksy zapewne funkcjonowały jako sklepy, na co wskazuje dostęp od strony ulicy oraz całkowite odseparowanie od pozostałych części budynku.
Ryc. 1. Zachodnie skrzydło domu FB. Widok od północy (fot. G.Majcherek).
W jednym z pomieszczeń (pom. 19) podjęto badania mające na celu weryfikację dotychczasowych ustaleń dotyczących stratygrafii i chronologii budynku. Dokonano tam zupełnie nieoczekiwanych odkryć. W pierwszej kolejności natrafiono na pozostałości podłogi z zawalonego piętra. Składały się na nią liczne fragmenty (ponad 300) płytek marmurowych, w większości wtórnie użytych fragmentów starszych, oryginalnych wykładzin ściennych lub podłogowych (Ryc. 2). Nie jest zaskoczeniem, że surowce z Egiptu są wśród nich najliczniejszą grupą. Obok fragmentów z czerwonego porfiru oraz alabastru, odnotowano obecność innych surowców pochodzących z Pustyni Wschodniej, takie, jak tonalit (marmor Claudianum) czy serpentynit (serpentina moschinata). Interesującym znaleziskiem są liczne płytki z czerwono-białej brekcji, która zdaje się być raczej kolejnym produktem egipskich kamieniołomów, a nie jak zwykło się przypuszczać odmianą pochodzącej z Bitynii breccia corallina. Pozostałe surowce należą do powszechnych na obszarze Imperium surowców: marmurów z Prokonessos, greco scritto, pavonazetto oraz cipollino rosso.
Ryc. 2. Wielobarwne płytki z podłogi zwalonego piętra (fot. R. Kucharczyk).
Poniżej zwaliska odsłonięto bardzo dobrze zachowaną mozaikę zajmującą całą powierzchnię pomieszczenia. Składa się z dwóch części tworzących schemat U+T, typowy dla trikliniów. Szeroki pas wokół ścian pomieszczenia został wykonany z wielobarwnych odłamków kamiennych, umocowanych w zabarwionej na czerwono zaprawie. Główne, kwadratowe pole dekoracji (o boku 2,60 m), zajmuje siedem heksagonalnych paneli oddzielonych pasem guilloche (Ryc. 3-4). W panelach umieszczono naprzemiennie sześciopłatkowe rozety i stylizowane rozwinięte kwiaty lotosu (Nelumbo nucifera). Przednie, poprzeczne pole dekoracji otoczone motywem astragalu tworzy dekoracja geometryczna składająca się z oktogonów, kwadratów i rombów wypełnionych wicią roślinną (Ryc. 5).
Ryc. 3. Mozaika podłogowa z pomieszczenia 19 (fot. G. Majcherek).
Ryc. 4. Mozaika podłogowa. Motyw lotosu w narożniku (fot. G. Majcherek).
Ryc. 5. Mozaika w pomieszczeniu 19, część przednia (fot. G. Majcherek)
Mozaika, datowana na drugą połowę II – początek III wiek n.e. doskonale wpisuje się w główny nurt aleksandryjskiej sztuki mozaikowej, w którym kompozycja oparta na schemacie koła wpisanego w kwadrat jest obecna w wielu zabytkach zarówno okresu ptolemejskiego jak i rzymskiego, w tym również w innych zabytkach odkrytych na Kom el-Dikka.
Dom został opuszczony w końcu III wieku n.e., najprawdopodobniej na skutek zniszczenia całej tej części miasta w wyniku zamieszek i działań wojennych za panowania Aureliana i później Dioklecjana. W trakcie eksploracji odnaleziono wiele śladów wtórnego zasiedlenia. Na samej mozaice zachowały się m.in. paleniska kuchenne wraz z naczyniami. Znacznie ciekawszych znalezisk dostarczyła eksploracja sąsiednich, przylegających od wschodu pomieszczeń. W budynku, jak wskazują liczne ślady mieściły się w tym okresie warsztaty rzemieślnicze, wytwarzające elementy biżuterii z różnorodnych surowców (Ryc. 6). Są wśród nich szczególnie liczne paciorki, jak chociażby tzw. gold-in-glass beads ze złotą folią pomiędzy dwoma warstwami bezbarwnego szkła, oraz te z ciemnoniebieskiego szkła imitującego lapis lazuli; w warsztatach wykorzystywano także czerwony koral (Corallium rubrum) oraz półszlachetne szmaragdy. Ze szkła, imitującego cenniejsze materiały, wykonywano oczka do pierścionków. Obróbce poddawano także lapis lazuli (pionek do gry) oraz kryształy (oczko do pierścionka). Z sardonyxu formowano owalne dyski, będące podstawą do produkcji gemm. W materiale znajdują się także półprodukty wykorzystywane w szkłach mozaikowych.
Ryc. 6. Znaleziska z warsztatu rzemieślniczego (paciorki, oczka do pierścionków, pionki do gry, półfabrykat do produkcji gemm), (fot. R. Kucharczyk).
Na gruzach całkowite opuszczonego i zrujnowanego budynku pojawiły się w IV wieku n.e. ceglane piece do wypalania wapna. W nawarstwieniach powiązanych z ich funkcjonowaniem natrafiono na znaczne ilości surowca marmurowego używanego do produkcji wapna. Obok połamanych fragmentów okładzin ściennych występują również elementy wystroju architektonicznego (fragmenty gzymsów, fryzów i kapiteli), a nawet częściowo zachowane rzeźby (Ryc. 7).
Ryc. 7. Fragment rzeźby znaleziony w pobliżu pieca Fe (fot. G.Majcherek).
Dwa piece (Fe i Ff), odkryte w ostatnim sezonie (Ryc. 1 i 8), wraz z czterema niedużymi wapiennikami (1,50 m średnicy) uprzednio odsłoniętymi, tworzą zespół najwyraźniej stanowiący jedno założenie. Jego powstanie należy z pewnością wiązać z intensywną działalnością budowlaną w tym rejonie, a więc budową term i cystern. Podobne zespoły pieców produkujące wapno na skalę przemysłową należą do niezmiernie rzadkich znalezisk na całym obszarze śródziemnomorskim. Porównywalny do obiektu z Kom el-Dikka jest kompleks odkryty w Iversheim w Nadrenii, gdzie wypalano wapno na użytek stacjonującej tam jednostki legionowej.
Ryc. 8. Piec (Fe) do wypalania wapna (fot. G.Majcherek).
W okresie późno-rzymskim, cały ten obszar zlokalizowany pomiędzy termami, cysternami, teatrem i kompleksem audytoriów, pozbawiony był zabudowy i w pewien sposób pozostał odizolowany od tkanki urbanistycznej miasta. Poczynając od 4 wieku n.e. stał się olbrzymim wysypiskiem popiołów i odpadów miejskich, które w przeciągu kilku stuleci urosło do rozmiarów wzgórza znacznie przewyższającego okoliczne budowle. W ostatnich sezonach koncentrowaliśmy się na eksploracji warstw zdeponowanych w okresie 4-6 wieku n.e. Nawarstwienia te okazały się wyjątkowo bogate w znaleziska ceramiczne i szklane. Tradycyjnie, większość zarejestrowanych egzemplarzy stanowiły amfory. Oprócz egipskich naczyń LRA7, odnotowano również liczne egzemplarze importowanych pojemników LRA1, LRA3, amfor afrykańskich oraz LRA4. Te ostatnie pochodzące z południowej Palestyny (Gaza-Aszkalon) okazały się wyjątkowo liczne. Ich udział w ogólnej kwocie znalezisk sięga aż 60% wszystkich typów amfor. Tak wysoki wskaźnik frekwencji, odnotowany również w innych zespołach na stanowisku, po raz kolejny wskazuje na wyjątkowo wysoki poziom konsumpcji win palestyńskich na rynku aleksandryjskim.
Prace Konserwatorskie
Działania konserwatorskie podjęto przede wszystkim w zespole późnorzymskich audytoriów oraz na obszarze dzielnicy mieszkalnej położonej we wschodniej części stanowiska. Głównym zadaniem w tym ostatnim przypadku było powstrzymanie erozji murów, spowodowanej głównie przez zanieczyszczenie atmosfery oraz wyjątkowo obfite opady, jakie wystąpiły w Aleksandrii w ciągu ostatnich lat. Interwencja konserwatorska obejmowała uzupełnienie spoin, wprowadzenie dodatkowej izolacji poziomej oraz powtórne ukształtowanie uszkodzonej korony murów.
Wiodącą operacją podjętą w obrębie zespołu audytoriów była częściowa rekonstrukcja ław w audytorium T (Ryc. 9). Znaczny odcinek ław od strony zachodniej (4,60 m) i południowej (2,80 m) uległ zniszczeniom spowodowanym przez pochówki należące do islamskiej tzw. Nekropoli Dolnej, istniejącej na stanowisku od VIII do IX wieku n.e. Pozostałości ław i wyraźne ślady pozostawione na podłodze audytorium pozwoliły na ich dokładną rekonstrukcję przy użyciu bloków odnalezionych w trakcie prac na tym obszarze.
Ryc. 9. Audytorium T. Stan po konserwacji ław (fot. G. Majcherek).
Głównym osiągnięciem tego sezonu było zakończenie konserwacji mozaiki wydobytej z domu wczesno-rzymskiego MX-A, odkrytego poniżej portyku teatralnego. Dwubarwna mozaika o dekoracji geometrycznej została umocowana na nowym podłożu (Ryc. 10) i eksponowana na jednej ze ścian pawilonu mozaikowego znajdującego się na stanowisku („Willa Ptaków”).
Ryc. 10. Mozaika MX-A po konserwacji (fot. G. Majcherek).