WSZYSTKIE STWORZENIA DUŻE I MAŁE. Wyniki badań „Animal Berenike Projekt” – sezony 2018-19 realizacji grantu NCN pt. „Afryka-Europa-Azja…”
W styczniu 2018 roku w Berenike zainicjowano badania w ramach nowego projektu archeozoologicznego finansowanego ze środków NCN (UMO-2016/23/B/HS3/03576). Jest to grant realizowany pod auspicjami konsorcjum dwóch instytucji: Instytutu Archeologii i Etnologii PAN oraz Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW. Koncentruje się na dwóch problemach badawczych jakimi są: handel oraz cechy gospodarowania zwierzętami w ptolemejskim i rzymskim porcie czerwonomorskim Berenike, oraz fenomenem cmentarzyska zwierzęcego, jakie odkryto kilka lat temu. W styczniu i lutym 2019 roku kontynuowano prace w obu kierunkach.
Łącznie przebadano archeozoologicznie ponad 33 tysiące szczątków zwierzęcych odkrytych w nawarstwieniach, głównie późnorzymskich 16 wykopów. Szczególnie ważne naukowo i poznawczo dane pochodziły z obszaru największej świątyni berenikanskiej, tzw. Świątyni Serapisa. Na obszarach przyległych do murów odkryte zostały w ostatnim sezonie duże śmietniska zawierające tysiące szczątków bydła – gatunku wcześniej słabo reprezentowanego w materiałach z terenu samego miasta i portu. Cechy morfologiczne bydła wskazują na import licznej populacji z obszarów odmiennych niż Dolina Nilu.
Ważnych danych dostarczyły również badania na terenie monumentalnej zabudowy znajdującej się na północ od świątyni. W jednym z obiektów natrafiono, poza licznymi zabytkami, na depozyty licznych ptaków, w tym głównie ptaków drapieżnych. Wstępnie łączy się te znaleziska z bardzo późną emanacją kultu Horusa.
W sezonie 2019 kontynuowano również prace na unikalnym stanowisku, jakim jest cmentarzysko zwierząt do towarzystwa. Prace kontynuowano na wykopie 048, oraz nowym obszarze – wykopie 132. Badania mają na celu nie tylko pozyskanie jak największej ilości danych na temat behawioru, morfologii i relacji łączących ludzi i zwierzęta do towarzystwa w I i II w. n.e. Ważnym zagadnieniem jest również rozpoznanie organizacji cmentarzyska, jego podłoża kulturowego oraz zasięgu. Obecnie mamy zarejestrowane łącznie 304 pochówki zwierzęce na powierzchni nie przekraczającej 1,5 ara. W sezonie 2019 na terenie wykopu 048 odkryliśmy 2 psy oraz 37 szkieletów kotów. W nowym wykopie 132 natomiast 2 małpy z rodzaju kotawiec (Chlorocebus), dwa psy oraz 17 kotów. Interesującym obiektem był natomiast pochówek młodej kozy. W sezonie 2018 na terenie wykopu 107, po zewnętrznej stronie narożnika muru, jaki notujemy na terenie cmentarzyska, odkryliśmy pochówek, zabezpieczony dużymi kamieniami, zawierający szczątki kozy. Było to zwierzę wyraźnie odmienne morfologicznie od lokalnych odmian użytkowanych w okresie rzymskim na terenie Berenike. W wykopie 132 odkryliśmy kontynuację tego muru i kolejny narożnik niezidentyfikowanej budowli, jaka niewątpliwie stała na terenie gdzie chowano zwierzęta. Również przy tym narożniku odkryliśmy pochówek, tym razem młodej kozy. Wydaje się nam, że oba obiekty są emanacją zabiegów o charakterze symboliczno-religijnym.
Fot.1. Praca na terenie cmentarzyska zwierzęcego. Wykop BE 132 (fot. M. Osypińska)
Fot. 2. Pochówek psa ze zmianami patologicznymi kończyn miednicznych. Berenike, BE 048 (fot. M. Osypińska)
Fot.3. Pochówek kota z Berenike, wykop BE 048 (fot. M. Osypińska)
Fot.4. Dokumentacja fotograficzna na wykopie BE 132 (fot. M. Osypińska)
W wyniku eksploracji spągowych partii wykopu BE-48 w sezonach 2018 i 2019 ujawniono dwa podstawowe fakty dotyczące funkcjonowania cmentarzyska drobnych zwierząt w Berenike. Po pierwsze, w pierwszej fazie jego funkcjonowania (1 połowa I w.n.e.) identyfikowanej z pochówkami poprzedzającymi uregulowanie i uporządkowanie przestrzeni, zasięg cmentarzyska był znaczny i wykraczał poza dotychczas przebadaną przestrzeń. W celu prześledzenia zasięgu występowania wczesnych pochówków w kierunku E, niezbędne są dalsze prace w dawnych wykopach „śmietnikowych”, których eksplorację zazwyczaj wstrzymywano wraz z osiągnięciem stropu piasków wydmowych. Pochówki z tej fazy badane w obecnym sezonie stanowiły doskonałe uzupełnienie dotychczasowej wiedzy. Zarejestrowano m.in. pochówki kotów z koliami paciorków szklanych, fajansowych i organicznych, jak i ze znanymi już z innych badanych przestrzeni – obrożami żelaznymi. Jedyny pochówek małpy (loc.159) – młodego pawiana wpisuje się również w dotychczas znane przypadki chowania wyłącznie młodych przedstawicieli tej grupy ssaków. Natomiast pochówki psów (locus 156 i 152) posiadają wybitnie wysoką wartość naukową i poznawczą ukazując szerokie spektrum odmian obecnych w antycznym Berenike.
Fot.5.a. Pochówek kota w obroży z brązu. Wykop BE 132 (fot. M. Osypińska)
Fot.5.b. Obroża z brązu odkryta w jednym z pochówków kota w Berenike
Fot.6. Wykop BE 132 z widoczną stratygrafią: relikty narożnika i wypełnisko obiektu/ budynku znajdującego się w centralnej części cmentarzyska. (fot. M. Osypińska)
Fot.7. Eksploracja jednego z pochówków zwierzęcych (fot. M. Osypińska)
Po drugie, w fazie późnej, która oddzielona jest od poprzedniej wyraźna cezurą stratygraficzną w postaci jałowej warstwy zglinionego piasku (w wykopach BE80 i BE107) lub też laminowanego stropu wydmy w N partii wykopu BE48 – locus 107) pochówki zwierzęce występowały już znacznie rzadziej. Oznaczać to może, że po uporządkowaniu przestrzeni w połowie I w.n.e. drobne zwierzęta chowano już jedynie w najbliższym otoczeniu struktury, której elementem był mur, negatywowo uchwycony w wykopach BE80, BE107 i BE132. Poza miejscem grzebania zwierząt deponowano znaczne ilości odpadów i może to właśnie rozdzielność obu stref (śmietnika i cmentarzyska) stanowi istotny element interpretacji funkcjonowania tej przestrzeni od połowy wieku I n.e. Poprzednie badania w strefie śmietniska wczesno-rzymskiego, które koncentrowały się właśnie na odpadach deponowanych od tego czasu ujawniały ewidencję pochówków zwierzęcych w bardzo ograniczonym zakresie, i to jedynie wokół miejsca obecnie poddawanego eksploracji
Dane ujawnione w wyniku eksploracji stropowej partii nawarstwień w wykopie BE – 132 umożliwiają doprecyzowanie chronologii względnej struktur i nawarstwień obecnych w przestrzeni sąsiadujących wykopów. Po raz pierwszy zadokumentowano relikty muru (locus 32) posadowionego najpewniej w połowie I w.n.e. Dotychczas o jego obecności świadczyła zaledwie obecność wkopu – rowu rabunkowego prawdopodobnie z początków III w.n.e. Mur ten tworzył rodzaj zabezpieczenia (o rozmiarach 5m x >4m) kulminacji piaszczystego wzniesienia (loc.12) po środku którego odkryto znacznych rozmiarów jamę rabunkową (loc.7). Nie można zatem wykluczyć, że strefa ta obejmowała również dodatkowy element centralny, dominujący i określający funeralny charakter przestrzeni. Obserwacje stratygraficzne wskazują na jednoczasowość demontażu muru, jak i powstania jamy rabunkowej po środku przestrzeni otoczonej przez tenże mur.
Fot.8. Obiekt zawierający pochówek młodej małpki z muszlami, dwoma naczyniami oraz dodatkowymi pochówkami młodych kotów. Berenike BE 132 (fot. M. Osypińska)
Fot.9. Pochówek młodej kozy odkryty przy narożniku budowli na wykopie BE 132 (fot. M. Osypińska)
Fot.10. Pochówek starej suczki na zewnątrz muru budowli. Pies miał liczne zmiany zwyrodnieniowe oraz zagojone poważne złamanie kości ramiennej. (fot. M. Osypińska)
Wspomniany powyżej pochówek młodej kozy przy NW narożniku demontowanego muru również stanowił ewidencję pozwalającą reinterpretować odkrycia z sąsiadującego wykopu BE – 107. Analogiczny w formie pochówek karłowatej odmiany kozy (BE107: loc.67) usytuowano przy kolejnym – NE narożniku muru. Obecnie wydaje się, że pochówki kóz miały ścisły związek z akcją demontażu kamiennych struktur definiujących sakralny wymiar przestrzeni chowania drobnych zwierząt (których zresztą w początkach III w.n.e. już tam nie grzebano). Na terenie wykopu BE132 odkryto niespotykany dotąd pochowek z wyposażeniem. Zawierał on szczątki bardzo młodego koczkodana. Obok głowy zwierzęcia zdeponowano muszle czerwonomorskie a po bokach dwa duże fragmenty amfor. W jednej odkryliśmy szczątki bardzo młodego prosięcia, a w drugiej „gałganek” – fragment delikatnej tkaniny zawiązany i zwinięty. Dodatkowo do pochówku niejako „dołożono” dwa ciała młodych kotów.
Chronologia bezwzględna wymienionych powyżej aktywności opiera się jak dotąd na przesłankach stratygraficznych i wymaga doprecyzowania rezultatami analiz zabytków drobnych (ceramiki, szkła, monet). Sugestia zabiegów obejmujących ten teren w początkach III w.n.e. (demontaż muru i enigmatycznego elementu w centrum oraz pochówki kóz przy narożnikach) opiera się również na świadectwach obecności nowej grupy etnicznej w Berenike – kontyngentu łuczników palmyreńskich oraz zakładanej potrzebie pozyskania przez nią materiału budowlanego do budowy świątyni (tzw. „Świątyni Palmyreńczyków”) lokowanej w odległości zaledwie 150 – 200 m na S od cmentarzyska. Na korzyść tej hipotezy świadczy również obecność licznych szczątków gazeli w wypełnisku rowu rabunkowego (loc.14). Świadectwa aktywności łowieckich w Berenike należą do rzadkości, zwłaszcza w takim natężeniu i odpowiadają teoretycznie zadaniom kontyngentu patrolującego pustynny szlak pomiędzy Berenike i doliną Nilu.
Prace na terenie cmentarzyska zwierzęcego w Berenike będą kontynuowane w przyszłych sezonach badawczych. Odkrycia, dotyczące zwierząt do towarzystwa – antycznych psów i kotów cieszą się wielkim zainteresowaniem opinii publicznej i naukowców. Badania w Berenike dają unikalną możliwość przybliżenia sfery życia, która jest bliska współczesnemu społeczeństwu, a ciągle słabo poznana w odniesieniu do starożytności.