Badania terenowe w Soba w sezonie 2021-2022
Mariusz Drzewiecki (CAŚ UW)
Robert Ryndziewicz (IAE PAN)
Od listopada 2021 do lutego 2022 zespół badawczy CAŚ UW i IAE PAN badał ruiny średniowiecznego miasta nad Nilem Błękitnym. Soba znajduje się obecnie na przedmieściach Chartumu i jest jednym z największych stanowisk archeologicznych w Sudanie. W okresie od V/VI do XIII/XVI wieku była to stolica królestwa Alwa. Soba jest przedstawiana w źródłach pisanych jako miasto z wieloma kościołami, rezydencjami, pięknymi ogrodami i dzielnicą, którą zamieszkiwali muzułmanie.
Jednym z najistotniejszych elementów realizowanego obecnie programu badawczego, jest wielkoskalowe rozpoznanie przestrzenie archeologicznej Soba z zastosowaniem nieinwazyjnych metod geofizycznych. W tym sezonie kontynuowano rozpoczęte w sezonie 2019/2020 badania z wykorzystaniem dwóch wysokorozdzielczych metod – magnetycznej oraz georadarowej. Pomiarami z zastosowaniem magnetometru objęto północno-wschodnią część stanowiska (obszary A, AE, B, BW, HN, I, IE oraz KE). Wraz z przebadanymi wcześniej obszarami w zachodniej i południowej części stanowiska objęły one cały dostępny do badań teren (Il. 1), co pozwoliło na uzyskanie szczegółowej mapy magnetycznej pokrywającej obszar 46.5 ha. Ponadto badania georadarowe przeprowadzono w obszarach AE, BW, CW i OS.
Il. 1. Mapa stanowiska z zaznaczonymi obszarami na których prowadzono badania geofizyczne (opracował Robert Ryndziewicz; zobrazowanie w tle Google Earth)
Rozpoznanie geofizyczne umożliwiło zidentyfikowanie i zadokumentowanie licznych elementów średniowiecznego miasta. Możliwe było wyróżnienie zarówno obszarów o zwartej zabudowie, jak i przestrzeni pomiędzy nimi, gdzie wykrywalne pozostałości archeologiczne występują rzadziej. W wielu przypadkach możliwe było precyzyjne ustalenie planów poszczególnych budowli oraz relacji przestrzennych pomiędzy nimi. Zróżnicowanie danych świadczy o złożoności procesów urbanizacyjnych, jakie miały miejsce w ciągu kilkuset lat funkcjonowania średniowiecznego miasta. Jednocześnie badania geofizyczne pozwoliły na identyfikację obszarów, gdzie pozostałości archeologiczne uległy zniszczeniu oraz miejsc zagrożonych dalszą destrukcją. Uzyskane mapy geofizyczne mogą stać się podstawą do planowania kolejnych etapów badań archeologicznych.
W sezonie 2021-2022 archeolodzy wykonali trzy sondaże. Miejsca pod dwa z nich (1/GN oraz 2/GN) zostały wybrane na podstawie badań geofizycznych przeprowadzonych w poprzednim sezonie, trzeci wykop (2/SH) miał charakter ratowniczy i został wykonany przy stojącym na stanowisku posterunku policji w miejscu, gdzie w przyszłości zostanie zbudowana toaleta.
W wykopie 1/GN, o wymiarach 10 x 10m, odkryto pomieszczenie magazynowo-kuchenne stanowiące część większego kompleksu architektonicznego. Grube ściany tego budynku chroniły zebrane we wnętrzu zasoby przed trudnymi warunkami naturalnymi (Il. 2). Wzdłuż wewnętrznych ścian magazynu natrafiono na duże gliniane naczynia zasobowe oraz zestaw różnorodnych mniejszych pojemników do przyrządzania i podawania żywności (Il .3). Ponadto znaleziono zestaw niewielkich lampek (z widocznymi śladami użytkowania), podstawek ceramicznych oraz lampionów (jednak te ostatnie nie miały wewnątrz śladów ognia i okopceń). W narożniku pomieszczenia znajdował się duży, półokrągły piec. Tak zagospodarowany budynek zostało opuszczony ponieważ wybuch w nim pożar. W jego wyniku zawalił się dach i runęły fragmenty ścian. Przy upadku, przepalone części drewnianego poszycia dachowego potłukły duże naczynia zasobowe i w takim układzie odkryli je archeolodzy. Wiele z odnalezionych naczyń to unikaty. Są one niezwykle ornamentowane i można przypuszczać, że w przyszłości będą ozdobą niejednej wystawy muzealnej (Il. 4).
Il. 2. Prace dokumentacyjne w pozostałościach pomieszczenia magazynowo-kuchennego w Soba (fot. Mariusz Drzewiecki)
Il. 3. Eksploracja zasypu pomieszczenia magazynowo-kuchennego (fot. Maciej Kurcz)
Il. 4. Trzy lampiony znalezione w tym sezonie badań w Soba. Wiele naczyń z pomieszczenia magazynowo-kuchennego posada podobne malowane zdobienia (fot. Joanna Ciesielska)
W drugim wykopie (2/GN, również 10 x 10m) natrafiono na pozostałości dawnego ogrodu (jest to pierwsze tego typu znalezisko w Soba i jedno z nielicznych w Sudanie), który prawdopodobnie sąsiadował z kompleksem architektonicznym opisywanym wyżej. W wykopie znaleziono fragment systemu irygacyjnego, w którym woda z niewielkiej studni, za pośrednictwem kanału była dostarczana do kilku miejsc gdzie w przeszłości rosły drzewa lub większe krzewy. Z miejsc gdzie znajdowały się nasadzenia pobrano próbki botaniczne aby określić jakie gatunki roślin znajdowały się w tym ogrodzie.
Wykop 2/SH (wymiary 5 x 7m) został założony na brzegu niewielkiego koryta okresowej rzeki. Nie zadokumentowano w nim żadnych nieruchomych zabytków archeologicznych, a materiał ruchomy składał się głównie z fragmentów naczyń ceramicznych oraz kości zwierzęcych, które najwyraźniej nie znajdowały się in situ. Zostały one prawdopodobnie osadzone na tej przestrzeni przez wzbierające w czasie corocznych deszczów wody okresowej rzeki.
Obok badań geofizycznych i archeologicznych, w czasie prac terenowych prowadzono wywiady etnologiczne z mieszkańcami Soba. Ludność ta, zasiedlająca tereny dawnego miasta, ma na co dzień do czynienia z pozostałościami przeszłości. Mieszkańcy rozwinęli bogaty folklor związany ze stanowiskiem archeologicznym. Studia nad tym tematem wprowadzają naukowców w obszar wierzeń ludowych, nadnaturalnych bytów i historii z życia współczesnych mieszkańców Soba. Zbliża to naukowców do lokalnej społeczności i vice versa (Il. 5) oraz pozwala znaleźć płaszczyzny do komunikacji, a ta jest ważna ponieważ przyszłość ruin dawnej stolicy jest niepewna. Rozwijający się w szybkim tempie Chartum sprawia, że wszelkie tereny na jego obrzeżach stają się coraz bardziej pożądane (Il. 6). W takim kontekście, ochrona tak dużego stanowiska jak Soba, staje się coraz większym wyzwaniem. Antropolog kulturowych, wchodzący w skład ekspedycji, prowadził m.in. konsultacje społeczne wśród różnych grup zamieszkujących Soba, pytając jak widzą oni przyszłość tego miejsca oraz czy jest w niej miejsce na pozostałości odległej przeszłości. W rozmów wyłania się pomysł na utworzenie muzeum w Soba, które prezentowałoby zarówno dawne (archeologiczne), jak i współczesne (tradycyjne) wytwory rzemiosła oraz przedmioty codziennego użytku.
Il. 5. Dzieci ze szkoły podstawowej w Soba z rysunkami dzieci z Krakowa. Nasz antropolog kulturowy, dr hab. Maciej Kurcz, prof. UŚ, pośredniczy w kontaktach między dziećmi ze szkół w Polsce i Sudanie (fot. Maciej Kurcz)
Il. 6. Widok Soba z lotu ptaka. Nienaruszone fragmenty dawnej Soba znajdują się na prawo od drogi asfaltowej (fot. Mariusz Drzewiecki)
Projekt jest realizowany w konsorcjum naukowym Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (lider konsorcjum) oraz Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk (partner konsorcjum). Projekt jest finansowany przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie umowy numer UMO-2018/29/B/HS3/02533. Strona internetowa projektu to www.soba.uw.edu.pl