W lutym i marcu 2022 kontynuowano prace badawcze w ramach wieloletniego grantu PalaeoAffad Project. Obecnie realizowany jest na terenie Basenu Affad drugi grant finansowany ze środków NCN (2015/18/E/HS3/00416). Głównym celem projektu są interdyscyplinarne badania mające na celu przybliżenie problematyki przyjmowanych strategii adaptacyjnych przez społeczności zasiedlających Dolinę Środkowego Nilu w plejstocenie i wczesnym holocenie.
Ponad dwuletnia przerwa w badaniach terenowych spowodowana pandemią sprawiła, że badania w Affad w 2022 faktycznie kończą projekt i wyczerpują naukowy potencjał tego mikroregionu. Obecnie stwierdzić należy że budowa farm przemysłowych objęła cały dostępny do upraw obszar terasy a wyznaczone działki sugerują nawet, że w przyszłości wejdą poza nią w zgoła jałową pustynię! Jedynym pozytywnym aspektem dynamicznie dokonującej się zmiany jest.. powrót krów do Affad po niemal 5 tysiącleciach. Ścierniska olbrzymich pól okazały się doskonałym miejscem pod wypas bydła a gigantyczne kanały dostarczają wystarczającą ilość wody dla roślin i dla zwierząt.
Zmianie uległa również siedziba ekspedycji i miejsce przechowywania zabytków. Kompleks Banganarti/Selib stanowi odtąd miejsce działalności misji dzięki porozumieniu z Bogdanem Żurawskim.
Już uprzednio świadomi byliśmy, że powrót do badań stanowisk na plejstoceńskich terasach nie będzie możliwy, mieliśmy jednak nadzieję, że dalej w pustynię – na krawędzi jałowych wychodni piaskowca żelazistego uda nam się przebadać kompleks stanowisk funeralnych o nieustalonej dotąd chronologii. Nasze dotychczasowe doświadczenia z obszaru 4tej katarakty pozwalały nam mieć nadzieję na przebadanie cmentarzysk z okresu najpóźniejszej prahistorii czyli okresu kermańskiego. Jak dotąd nie znaliśmy stanowisk o takiej chronologii przy rzece na wysokości Affad, spodziewaliśmy się zatem, że mogą się one znajdować poza zasięgiem dotychczasowej eksploracji. Do badań wybrano dwie lokalizacje – Afd135 i Afd138. Dodatkowe rozpoznanie najbliższej okolicy ujawniło też kilka dodatkowych stanowisk o bardzo podobnym charakterze.
Pierwsze z nich – Afd135 nie odnajdywało jak dotąd analogii wśród znanych nam stanowisk funeralnych późnej prahistorii ani też epok późniejszych. Na dość rozległym obszarze (ok. 300 x 100 m), w nieznacznym obniżeniu pomiędzy skalistymi pagórkami rozproszone były prostokątne konstrukcje przypominające skrzynie kamienne o rozmiarach ok. 2 x 1 m (Fig.1). Przypominają one nadbudowy pochówków chrześcijańskich (box-graves) ale zarówno niekonsekwentna orientacja jak i grupowanie po kilka takich skrzyń na dość rozległej przestrzeni wskazywały, że nie mamy do czynienia z cmentarzyskiem średniowiecznym. Ich zasięg, jak się okazało w trakcie badań obejmował również przylegający obszar określony jako odrębne stanowisko Afd139.
Fig.1 – plan generalny stanowisk Afd135 i Afd139 (pomiary i rysunek: P. Wiktorowicz)
Skupisko 4 wyraźnych struktur kamiennych wybrano spośród wielu podobnych do systematycznej eksploracji (Fig.2). Sporządzono dokumentację orto-fotograficzną na każdym etapie odsłaniania konstrukcji ale po ich usunięciu nie ukazały się zarysy wkopów, które zawierałyby zwłoki. Funeralna funkcja tych konstrukcji jak i całego stanowiska nie została zatem potwierdzona. Wydaje się, że obiekty te stanowią relikty urządzeń osadniczych (doraźnej zabudowy mieszkalnej lub poideł dla zwierząt). Z uwagi na znikomą ilość materiału ruchomego (kości zwierzęcych, odłamków ceramiki czy węgli drzewnych) na systematycznie eksplorowanej przestrzeni 10x10m, to ta druga interpretacja wydaje się bardziej prawdopodobna.
Fig.2 – Ortofotografia wykopu badawczego na stanowisku Afd135 (zdjęcia i kompilacja: R. Łopaciuk)
Datowanie tych obiektów powiązane jest najprawdopodobniej z okresem wczesno-chrześcijańskim. Odnaleziono m.in. fragment miseczki zdobionej ornamentem metopowym oraz kilka fragmentów przedmiotów wykonanych z fragmentów ceramiki (Fig.3). Zarówno ubogi charakter znalezisk jak też zjawisko reutylizacji instrumentarium użytkowego wskazują na nomadyczny-pasterski charakter kultury.
Fig.3 – Zabytki ceramiczne ze stanowiska Afd135 (fot. M. Osypińska, J. Kokolus)
W wyniku naszych badań uzyskaliśmy nieoczekiwanie dane o użytkowaniu rubieży doliny w charakterze obszarów pasterskich w II połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery. Co prawda nawet w trakcie naszych badań przed 2018 obszar był penetrowany przez grupki wielbłądów liczące po kilka sztuk, ale wydaj się, że nie przebywały tam one stale, a do pojenia wędrowały ku rzece. Obecność tak daleko od doliny instalacji pasterskich wskazuje, że po pierwsze zgromadzenie wody było tam możliwe (zbieranie deszczówki w porze deszczowej?) a po drugie, że stada liczyły więcej niż kilka sztuk zwierząt. Jeśli tak było w istocie, to być może stanowiska typu Afd135 stanowić mogą ważny element rekonstrukcji gospodarowania zwierzętami u zarania okresu makuryckiego. Dalekosiężny handel m.in. bydłem potwierdzają nasze najnowsze badania izotopowe i archeozoologiczne materiałów z Banganarti, Selib i Starej Dongoli.
Drugim stanowiskiem na którym skupiała się nasza uwaga to Afd138 – kompleks mocno zniszczonych konstrukcji kamiennych o przybliżonym kolistym kształcie i rozmiarach do 3 m. Rozlokowane były one odmiennie od Afd135, na kulminacji niewielkiego pasma pagórków. Powierzchniowe rozpoznanie najbliższej okolicy ujawniło obecność szeregu kolejnych – analogicznych stanowisk. Również w przypadku takich obiektów mieliśmy podejrzenie o chronologii odpowiadającej horyzontowi kermańskiemu. Do systematycznej eksploracji wytypowano dwa spośród kilku podobnych obiektów. W przypadku pierwszego z nich, poza kamieniami na powierzchni sugerującymi istnienie splądrowanego pochówku, nie odnotowano obecności komory grobowej. Przyjąć zatem należy, że relikty te odpowiadają raczej pozostałościom osadniczym niż funeralnym. Całkowity brak fragmentów ceramiki uniemożliwiał datowanie stanowiska.
W przypadku kolejnego obiektu na stanowisku Afd138 udało się jednak potwierdzić jego funeralny charakter. Kopiec kamieni o średnicy ok. 3m i wysokości ok. 0,5m nie nosił śladów rabunku (Fig.4). Po usunięciu nadbudowy ukazał się zarys niewielkiej komory wydrążonej w skalistym podłożu o kształcie owalnym z niewielkim dromosem od strony północnej. Na dnie jamy odnotowano zaledwie kilka fragmentów czaszki niemowlęcia, głową ułożonego na zachód (Fig.5). Nie towarzyszyło mu żadne wyposażenie ani ozdoby ciała. Biorąc pod uwagę formę pochówku, datowanie stanowiska łączyć należy z okresem post-meroickim aczkolwiek całkowity brak źródeł ruchomych uniemożliwia potwierdzenie naszych przypuszczeń. W odróżnieniu do horyzontu kermańkiego, obecność kultur pasterskich w okresie post-meroickim jest dość dobrze potwierdzona w regionie, choć jak dotąd większość dużych cmentarzysk tumulusowych znaliśmy z obszarów dużo bliższych rzece.
Fig.4 – tumulus kamienny na stanowisku Afd138 przed eksploracją (fot. P. Bobrowski)
Fig.5 – pochówek dziecka pod tumulusem na stanowisku Afd138 (fot. P. Osypiński)
Nie możemy też wykluczyć związku czasowego i użytkowego obu badanych przez nas stanowisk (Afd135 i Afd138) jak i pozostałych bardzo podobnych stanowisk w tej strefie.
Badania terenowe prowadził zespół w składzie: Marta Osypińska (kierownik misji, IA Uniwersytet Wrocławski), Przemysław Bobrowski (IAiE PAN), Justyna Kokolus, Piotr Osypiński (IAiE PAN), Paweł Wiktorowicz (IAiE PAN), Roman Łopaciuk (IKSiO PAN), Marzena Cendrowska, Beata Piotrowska, Jakub Sobko oraz inspektor NCAM Houyam Khalid.