Mariusz Drzewiecki, Robert Ryndziewicz
Jeden ze średniowiecznych podróżników arabskich opisał Soba jako miasto, w którym są wystawne domy oraz duże klasztory, kościoły z bogatym wyposażeniem oraz pięknymi ogrodami. Była to metropolia wieloetniczna, siedziba władz kościelnych oraz królewskich. Od tamtych lat minęło wiele czasu, a miasto uległo zniszczeniu. W XIX wieku opuszczone i zruinowane budynki Soba zostały rozebrane, a cegły wykorzystano do budowy nowej stolicy – Chartumu. W XX wieku nieliczni archeolodzy prowadzili badania w tym miejscu, odkrywając ślady po monumentalnych budowlach oraz niezwykle ciekawe i oryginalne zabytki, takie jak stela grobowa nieznanego wcześniej króla Dawida lub przedmioty, które dotarły tu z miast basenu Morza Śródziemnego oraz z Dalekiego Wschodu. Oszacowano, że w czasach świetności Soba obejmowała obszar około 275ha. Do dzisiaj przebadano zaledwie 1% tej powierzchni.
Celem tego projektu jest rozpoznanie zabudowy średniowiecznej stolicy w Soba. Chcemy się dowiedzieć, gdzie znajdowały się poszczególne dzielnice miasta i jak były zorganizowane. Będziemy poszukiwać pałacu królewskiego, domów zarówno bogatych mieszkańców miasta, jak i tych biedniejszych. Będziemy starali się zidentyfikować obszary produkcyjne takie jak warsztaty ceramiczne czy metalurgiczne, produkujące wyroby codziennego użytku oraz przedmioty luksusowe. Zajmiemy się rozpoznaniem dawnej sieci dróg oraz przestrzeni otwartych takich jak place lub cmentarze. Obecnie większość terenu dawnej stolicy jest zajęta przez współczesne domy oraz pola uprawne. Centralna część Soba jest obszarem chronionym, jednak na jego powierzchni nie widać żadnych śladów dawnych budynków (il. 1). Pozostałości średniowiecznych budynków znajdują się tuż pod powierzchnią, a na ziemi można znaleźć tylko fragmenty przedmiotów, które niegdyś służyły mieszkańcom stolicy.
il. 1. Centralna część Soba widziana z lotu ptaka (fot. M. Drzewiecki)
Aby osiągnąć nasz cel wykorzystamy najnowsze metody badawcze używane przez archeologów, etnologów oraz geofizyków. Badania geofizyczne pozwolą zarejestrować anomalie magnetyczne występujące pod powierzchnią gruntu we wszystkich dostępnych do badań miejscach. Anomalie te mogą wynikać z obecności dawnych murów oraz budynków, tak więc mapa anomalii magnetycznych może pozwolić na odtworzenie przebiegu ulic, domów, budynków publicznych i całych dzielnic Soba. Sondażowe badania archeologiczne pomogą w interpretacji map magnetycznych oraz uzupełnią obraz o informacje na temat chronologii, dynamiki zmian osadnictwa oraz wykorzystywanych przedmiotów oraz materiałów.
Działający niezależnie etnolog będzie odwiedzał współczesnych mieszkańców i rozmawiał z nimi na temat zabytków znajdujących się na całym otaczającym terenie oraz na temat historii i legend krążących o dawnej metropolii. Może się zdażyć, że mieszkańcy w czasie codziennych prac na polach lub w otoczeniu swoich domów natrafili na różnorodne ślady przeszłości oraz zabytki. Wszystkie uzyskane informacje będą łączone oraz porównywane co pozwoli na stworzenie map rozplanowania Soba.
W 2019-2020 przeprowadziliśmy pierwszy sezon badań terenowych. W czasie dwóch miesięcy spędzonych w Soba uzyskaliśmy ogromną ilość informacji na temat średniowiecznego oraz współczesnego osadnictwa na tym obszarze. Zadokumentowaliśmy wcześniej nieznane dzielnice dawnego miasta. Jedna z nich jest gęsto zabudowana i posiada wyraźną sieć dróg. Druga dzielnica charakteryzuje się zabudową bardziej rozproszoną i większymi budynkami. Osiągnięcie takich rezultatów było możliwe dzięki działaniom zespołu geofizyków z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, którzy wykonali mapę anomalii magnetycznych dla obszaru obejmujące 20ha dawnego miasta oraz przebadali ponad 4ha przy użyciu georadaru (il. 2).
il. 2. Lokalizacja badań geofizycznych w Soba; jasnoczerwony – metoda magnetyczna, żółty – metoda georadarowa (opr. R. Ryndziewicz)
Etnolog prof. UŚ dr hab. Maciej Kurcz (Uniwersytet Śląski w Katowicach) działający na obszarach które w ostatnich latach zostały zabudowane, zadokumentował liczne zabytki będące w posiadaniu mieszkańców oraz historie, przesądy i legendy związane z dawną stolicą. Najpopularniejsza jest opowieść o kobiecie imieniem Adżoba, która miała doprowadzić do upadku Soba. Mieszkańcy przedstawiali różne wersje tej opowieści, jednak wszystkie jednogłośnie powtarzają, że Adżoba posiadała piękną córkę, którą chcieli poślubić wielcy tamtego świata. Matka była jednak mistrzynią intryg i za jej namową pretendenci do ręki córki rozpoczęli bratobójczą rozgrywkę, z której nikt lub prawie nikt nie wyszedł cało.
W czasie badań wykopaliskowych, prowadzonych w różnych częściach stanowiska odkryliśmy rozmaite budowle wykonane z różnorodnych materiałów. Najwięcej było budynków z cegły mułowej, niekiedy były one tynkowane i malowane na czerwono (il. 3). Budowle z cegły wypalonej również występowały. Jednak były one zdecydowanie gorzej zachowane. W średniowiecznym mieście nie brakowało także budowli drewnianych. W wykopach natrafialiśmy na liczne ślady dołków posłupowych, a w niektórych przypadkach na fragmenty wbitych w ziemię pali.
il. 3. Kom OS w trakcie badań. W wykopach widoczne pozostałości budowli z cegły mułowej. (fot. M. Drzewiecki)
Wśród zabytków ruchomych znajdowanych w czasie naszych badań najwięcej było fragmentów naczyń ceramicznych. Niektóre były bogato zdobione, malowane lub ryte (il. 4). Na 38 fragmentach znaleźliśmy fragmenty inskrypcji zapisanych alfabetem greckim (il. 5). Ponadto zadokumentowaliśmy szczątki zwierzęce, fragmenty naczyń szklanych, przedmioty metalowe, kościane i kamienne. Zabraliśmy liczne próbki materiałów organicznych.
il. 4. Fragmenty ceramiki malowanej z wykopu 1/CW (fot. J. Ciesielska)
il. 5. Fragment naczynia z inskrypcją (fot. J. Ciesielska)
Mieszkańcy Soba, w czasie wywiadów, wspominali że w przeszłości przyjeżdżali na miejsce rozmaici ludzie, prowadzili prace wykopaliskowe, a następnie zabierali okryte przedmioty pozostawiając miejscowych w niewiedzy. Był to jeden z powodów dla których wystąpiliśmy o zgodę na budowę magazynu zabytków w Soba. Po uzyskaniu odpowiednich zezwoleń, rozpoczęliśmy budowę (il. 6). W kolejnym sezonie zakończymy te prace tak aby wszystkie przedmioty odkryte w czasie naszych prac trafiły do magazynu na miejscu. Jednocześnie zainicjowaliśmy kontakty z pobliskimi szkołami (il. 7). Dzieci to najliczniejsze grupa mieszkańców, a jednocześnie posiadająca łatwy dostęp do pozostałych grup wiekowych. Wydaje się zatem, że dzieci i praca w szkołach może stanowić najszybszą drogę komunikacji z całą społecznością zamieszkującą współczesną Soba.
il. 6. Magazyn zabytków w Soba w trakcie budowy (fot. S. Poudroux)
il. 7. Spotkanie z nauczycielami i uczniami w szkole w Soba (fot. R.A. Adam)
Projekt badań w Soba jest finansowany przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie umowy numer UMO-2018/29/B/HS3/02533. Projekt jest realizowany przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW oraz Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Instytucje wspierające projekt to: National Corporation for Antiquities and Museums of Sudan, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Uniwersytet Neelain (Sudan) oraz Historic Environment Scotland. Sprawny przebieg prace terenowych w pierwszym sezonie zawdzięczamy również wsparciu lokalnej społeczności zamieszkującej Soba (il. 8).
il. 8. Uczestnicy badań terenowych w Soba w grudniu 2019 (fot. M. Drzewiecki)
Więcej informacji w tym zdjęcia i filmy, a także pełne raporty z badań i artykuły znajdują się na stronie internetowej projektu http://soba.uw.edu.pl/