Wojciech Ejsmond
Badania prowadzone na wiosnę 2019 roku objęły teren obydwu wzgórz, które są charakterystycznym elementem topografii mikro-regionu Gebelein. Miły one kilka celów. Przede wszystkim, kontynuowano prace powierzchniowe i konserwatorskie na terenie Wschodniego Wzgórza, gdzie znajdują się pozostałości miasta Per-Hathor (znane też pod grecką nazwą Pathyris) oraz świątyni dedykowanej bogini Hathor, koncentracja starożytnych inskrypcji, dwie nekropole i wykuta w skale kaplica poświęcona bogini Hathor o przydomku kultowym „Pani Gebelein”. Prowadzono też prace na terenie Zachodniego Wzgórza, których celem było wstępne rozpoznanie miejsc związanych z wydobyciem i obróbką krzemienia.
Położenie badanych obiektów zostało zadokumentowane za pomocą mobilnego urządzenia zaopatrzonego w GNSS i aplikację GIS (metody badawcze opisano w: Ejsmond et al. 2017: 240-3). To samo urządzenie posłużyło także do zadokumentowania położenia oraz charakteru zabytków ruchomych, dzięki czemu powstaje mapa przedstawiająca lokalizacje reliktów przeszłości na badanym obszarze. Wybranym obiektom archeologicznym wykonano serie zdjęć, które posłużą do stworzenia ich trójwymiarowych modeli a z nich zostaną wygenerowane plany i przekroje. Ponadto, dla części zabytków wykonano rysunki architektoniczne.
Per-Hathor funkcjonowało przynajmniej od czasów predynastycznych (Ejsmond w druku) do pierwszego wieku przed naszą erą. Od około 155 do około 88 roku przed naszą erą pełniło ono rolę stolicy nomu. Odkryto tam liczne papirusy i ostarakony, na podstawie których można rekonstruować życie prowincjonalnego ośrodka administracyjnego w czasach ptolemejskich (Vandorpe i Waebens 2009). Jego późniejsza historia jest w zasadzie nieznana, poza kilkoma znaleziskami, np. stela z czasów cesarza Trajana dedykowana lokalnym bóstwom (CG 9269) i pergaminy pochodzące z kancelarii rezydującego tam króla plemienia Blemmiów (Eide i in. 1998: 1202). Wyniki badań prowadzonych tam przez poprzednich archeologów nie zostały opublikowane na dostatecznym poziomie. Prowadzono więc w tym roku rozpoznanie terenowe w celu skorygowania opublikowanej schematycznej mapy miasta (Bergamini 2003: fig. 5 i 9). Jak się okazało, była ona „idealizowana”, tj. ulice przedstawiono jakby były równoległe albo prostopadłe względem siebie. Jak wykazała analiza pozostałości miasta oraz archiwalnych zdjęć z wcześniejszych badań osada miała bardziej „organiczny” plan, to znaczy ciągi komunikacyjne przebiegały w bardziej nieregularny sposób niż wynikałoby z opublikowanego planu. Podyktowane to było topografią terenu, której nie brano w dostatecznym stopniu pod uwagę przy poprzedniej rekonstrukcji planu Pathyris.
Fig. 1. Lena Tambs w czasie badania pozostałości miasta Pathyris (fot. W. Ejsmond)
Po wschodniej części miasta, na szczycie wzgórza, znajdują się pozostałości po świątyni Hathor i niewielka półka skalna, na ścianie której odkryto liczne graffiti. Są to w większości inskrypcje hieroglificzne z elementami pisma hieratycznego. Datowane są na lata ok. 1770 – 1400 przed naszą erą. Wiele z nich jest bardzo słabo zachowanych. W tym roku kończono ich dokumentację. Wykonano korektę sporządzonych w poprzednich latach rysunków faksymile oraz uzupełniono je o wcześniej nieodczytane fragmenty tekstów. Inskrypcje te to modlitwy skierowane do trzech lokalnych bóstw: Hathor, Anubisa i Sobka. Na podstawie wymienionych w nich imion i tytułów możemy stwierdzić, że są one świadectwem pobożności lokalnej piśmiennej elity. Graffiti te można uznać za najstarsze znane egipskie modlitwy odnalezione na terenie świątynnym.
Fig. 2. Dawid F. Wieczorek w czasie dokumentacji naskalnych inskrypcji (fot. W. Ejsmond).
Poniżej okręgu świątynnego i półki skalnej znajduje się wykuta w skale kaplica bogini Hathor z dekoracją wykonaną za panowania królowej Hatszepsut (Takács i in. 2015). Ze względu na położenie kaplicy w bliskim sąsiedztwie Nilu, jak również z powodu niskiej jakości wapiennej skały, w której ją wykuto, zaistniały tu warunki prowadzące do nieuniknionej, powolnej destrukcji obiektu.
Głównym problem jest podciąganie kapilarne wody gruntowej i jej odparowywanie na powierzchni ścian kaplicy, co powoduje krystalizowanie się soli na powierzchni ścian. Proces zwany zasoleniem powierzchniowym powoduje nieodwracalne zniszczenia wykutych na ścianach inskrypcji oraz oryginalnych gruntów i polichromii. Proces zasolenia jest długotrwały i sięga znacznych powierzchni kaplicy. Miejscami zachowały się fragmenty polichromii ale warstwy barwne nie przetrwały. Tak gdzie zachowała się oryginalna powierzchnia ścian uszkodzeniu nie uległy wykute inskrypcje znajdujące się pod warstwą soli. Miejsca, w których polichromia nie zachowała się inskrypcje uległy znacznie bardziej rozległym zniszczeniom.
W kaplicy prowadzono też badania epigraficzne, których celem jest odczytanie zachowanych na ścianach inskrypcji oraz zrozumienie przedstawień.
Fig. 3. Arkadiusz Ostasz w czasie prac konserwatorskich w kaplicy Hathor (fot. W. Ejsmond).
Jednym z celów badań na terenie wschodniego wzgórza było zweryfikowanie informacji, według której w jego południowej części miało być starożytne cmentarzysko ludności nubijskiej, prawdopodobnie kultury archeologicznej zwaną Grupą C (Roccati 1973-5: 29-30). W tym celu przeprowadzono rozpoznanie terenu po zachodniej stronie wschodniego wzgórza. Nie znaleziono żadnych śladów takiego cmentarzyska. Opis ów nekropoli wskazuje na to, że jego autor mógł pomylić nowożytne muzułmańskie groby, które czasami wieńczą niewielkie kopce, ze starożytnymi mogiłami ludności nubijskiej, mającymi formę tumulusów, czasami otoczonych kamieniami. Gdyby faktycznie były tam nubijskie grobowce to powinny być również znalezione fragmenty charakterystycznych ceramicznych naczyń, które wkładano do pochówków Nubijczyków lub deponowano wokół grobów. Nie znaleziono jednak tego typu zabytków. Należy jednak nadmienić, że teren ten został poważnie naruszony przez współczesną muzułmańską nekropole i prowadzone tam prace ziemne. Nie można więc wykluczyć, że pozostałości po nubijskim cmentarzysku mogły zostać zniszczone.
W ramach badań na terenie muzułmańskiej nekropolii przeprowadzono również dokumentację zabytkowych mauzoleów. Pewne konstrukcje wzmiankowane są w tej okolicy na mapie wykonanej w roku 1800 (Jacotin 1826: pl. 5) i z połowy XIX wieku (Linant de Bellefonds 1882). Być może jest to osada związana z tym cmentarzyskiem albo właśnie ta nekropola. Mauzolea te wzniesiono z niewypalanej mułowej cegły, która łatwo ulega erozji. Zbudowano je na planie kwadratu i zwieńczono kopułą. Wiele z nich jest słabo zachowanych, np. niektóre kopuły zawaliły się. Wykonano dokumentację dziewięciu największych grobowców w postaci modeli 3D i rysunków architektonicznych, która umożliwi ich analizę w celu ustalenia daty ich powstania oraz będzie stanowić jedyny po nich ślad, jeżeli uległyby zniszczeniu.
Fig. 4. Piotr Witkowski w czasie dokumentacji fotograficznej islamskiej nekropoli w południowej części Wschodniego Wzgórza w Gebelein (fot. W. Ejsmond).
Kontynuowano też prace powierzchniowe po wschodniej stronie wschodniego wzgórza. Znajduje się tam nekropola składająca się z wykutych w skale grobowców, które wstępnie datowane są na podstawie ich kształtu na czasy Starego Państwa i Pierwszego Okresu Przejściowego. Znajdują się tam też ślady przypuszczalnie związane z wydobyciem kamienia albo poszukiwaniem dogodnych miejsc do wykucia grobowców. Znaleziono na tym obszarze fragmenty ceramicznych naczyń wstępnie datowanych na czasy Starego Państwa. W wielu przypadkach trudno jest odróżnić poszczególne obiekty będące śladami po ludzkiej działalności, więc cały ten teren oznaczono jako wydzielony obszar o numerze 7 (oznaczanie obiektów i obszarów zobacz Ejsmond i in. 2017: 240-3). W sumie zadokumentowano około czterdzieści obiektów. Namierzono ich położenie, wykonano ich opisy oraz dokumentację fotograficzną. Zaobserwowano też, że nekropola rozciąga się bardziej na południe, ale ze względu na brak czasu nie udało się przeprowadzić dokumentacji jej południowej części.
Na terenie zachodniego wzgórza wytypowano trzy miejsca gdzie już wcześniej zaobserwowano koncentracje krzemiennych narzędzi. W czasie prac powierzchniowych zebrano diagnostyczne zabytki w celu ustalenia rodzajów surowca występującego w Gebelein, funkcji tych narzędzi i czasu ich wykonania. Badania te miały charakter wstępnego rozpoznania zagadnienia i przygotowania strategii dalszych działań.
Bibliografia:
Bergamini G.
2003 La “riscoperta” di Pathyris. Risultati e prospettive di ricercar. W: N. Bonacasa, A.M. Donadoni Roveri, S. Aiosa, P. Minà (red.), Faraoni come dei, Tolemei come faraoni. Atti del V. Congresso Internazionale Italo-Egiziano, Torino, Archivio di Stato, 8-12 dicembre 2001: 213-221. Torino – Palermo: Museu Egizio di Torino: 213-221.
Eide, E.T. Hag, T. Pierce, H., and Török, L.
1998 Fontes Historiae Nubiorum III. From the First to the Sixth Century AD. Bergen: John Grieg AS.
Ejsmond W.
W druku Pre- and Early Dynastic Gebelein from Regional Perspective. Some Thoughts on Settlement Pattern. W: Proceedings of Origins 6. International Conference on Predynastic and Early Dynastic Egypt. Vienna, September 2017.
Ejsmond W., Chyla M.J., Witkowski P., Takács D., Wieczorek D.F., Xu-Nan L., Oeters V., Kuronuma T., Grylak A.
2017 Archaeological Survey at Gebelein in 2014, 2015 and 2016 Seasons. PAM 26.1.: 239-268.
Jacotin P.
1826 Carte Topographique de l’Egypte et de plusieurs parties des pays limitrophes levée pendant l’Expédition de l’Armée Française, Paris.
Linant de Bellefonds M. i inni.
1882 Carte hydrographique de la partie méridionale de la Haute Egypte gravée au Dépôt de la guerre en 1854, (Paris, 1882).
Roccati A.
1973 ‘Ritorno a Gebelein’. Bollettino della Società Piemontese di Archeologia e Belle Arti 27-28 (1973-5): 29-30.
Takács, D., Ejsmond, W., Chyla, J.M., and Witkowski, P.
2015 Hatshepsut’s speos at Gebelein – preliminary conclusions on the unpublished temple. Göttinger Miszellen – Beiträge zur ägyptologischen Diskussion 247: 117–120.
Vandorpe K., Waebens S.
2009 Reconstructing Pathyris’ archives. A multicultural community in Hellenistic Egypt (= Collectanea Hellenistica 3). Leuven: Peeters.
Sponsorzy:
Tegoroczne badania były sfinansowane z dotacji przyznanych przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Fundację Uniwersytetu Warszawskiego, Fundację Mehen, Macquarie University (grant badawczy w ramach „2018 Michelle McLean Egyptology Scholarship”), oraz dzięki pomocy wielu ludzi, którzy wsparli projekt finansowo w ramach publicznej zbiórki pieniędzy na portalu www.pomagam.pl. Szczególne podziękowania należą się pani Oldze Kapłan.