Siedemnasty sezon badawczy Misji Skalnej w Deir el-Bahari luty-marzec 2019
Andrzej Niwiński
Misja Skalna pod kierunkiem prof. Andrzeja Niwińskiego prowadziła badania w okresie 11 lutego – 23 marca 2019 r.. Najważniejsze wyniki tego sezonu są następujące:
W ciągu całego sezonu kontynuowaliśmy czyszczenie zboczy nad południową częścią świątyni Totmesa III (Il. 1), oczyszczając do calca dwa żleby, które były szczelnie wypełnione bardzo twardym zasypem z drobnych kamieni i gruzu (Il. 2). To wypełnisko miało z pewnością charakter antropogeniczny i prawdopodobnie było częścią wielkiego zasypu – sztucznego zbocza całkowicie pokrywającego świątynie Totmesa III i Mentuhotepa. Zasyp ten powstał zapewne w czasach wczesnej 21 Dynastii, jest w każdym razie późniejszy, niż okres eksploatacji wtórnej na terenie świątyni Totmesa zniszczonej w okresie późnej 20 Dynastii. Podczas oczyszczania odkryto miejsce służące jako teren pracy kamieniarzy (Il. 3). Pozostałości wapienia piaskowcowego sugeruje, że mogli tam pracować kamieniarze przygotowujący posadzkę świątyni Totmesa III.
Il. 1 Prace nad usuwaniem pozostałości wielkiego zasypu na zboczu nad południową częścią świątyni Totmesa III.
Il. 2. Struktura zasypu usuwanego znad świątyni Totmesa III.
Il. 3. Stanowisko pracy kamieniarzy (?) odkryte na zboczu nad świątynią Totmesa III.
Również w ciągu całego sezonu prowadziliśmy systematyczne wykopaliska, usuwając kolejne warstwy zasypu, z terenu położonego w skalnym narożniku u stóp klifu (Il. 4), w pobliżu otwartego i obrabowanego grobowca saickiego re-użytego na mieszkanie zapewne przeora klasztoru Fojbammona; nad tym grobem znajduje się tzw. komin wiodący na teren zwany Gebel Ragab, gdzie w latach 1999-2014 pracowała Misja Skalna. Wierzchnie warstwy usuwane z badanego terenu, zwłaszcza w południowej części sąsiadującej z w/w grobowcem, dostarczyły szeregu drobnych obiektów zabytkowych w szczątkowym stanie, pochodzących zapewne z w/w grobowca. Ponieważ znajdują się tam także fragmenty ostrakonów (Il. 5) i papirusów greckich(Il. 6) i, jak się wydaje, fragmenty pochówków z czasów ptolemejskich lub rzymskich (Il. 7), grób służył zapewne kilkakrotnie; ostatni użytkownik (przeor?) jak się wydaje oczyścił teren grobu z walających się tam na powierzchni szczątków mumii i innych obiektów, zakopując je w pobliżu; szyby w grobie zasypał.
Il. 4. Teren w narożniku skalnym u stóp klifu przed rozpoczęciem prac wykopaliskowych.
Il. 5. Ostrakon znaleziony w pobliżu grobu saickiego „pod kominem”.
Il. 6. Fragment papirusu z grobu saickiego.
Il. 7. Fragmenty kartonaży rzymskich (?) z grobu saickiego.
W zachodniej ścianie nad badanym terenem zostały okryte ślady zapewne sakralnego zespołu (o charakterze być może kaplicy grobowej lub sanktuarium słonecznego: ta ściana skalna jest od świtu oświetlona promieniami wschodzącego słońca). Zespół ten, o wyraźnie tymczasowym lub nieukończonym charakterze, składa się z wąskiej niszy wykutej w skale oraz niewielkiego pomieszczenia przed tą niszą, o wymiarach 2.00 m x 0.80 m, do którego prowadzą nieregularne wycięcia w kale, niby-schody (Il. 8). To pomieszczenie było zapewne używane, gdyż niektóre szczeliny i ostre krawędzie skał wewnątrz zostały pokryte warstwą mułu nilowego. Zachowane w jednej ze szczelin gniazdo pszczół (?) świadczy, że teren ten był otwarty aż do czasu, gdy został przykryty fragmentem wielkiego zasypu (por. pkt 1). Zapewne w powiązaniu z tym zespołem pozostaje odkrycie, pod północną ścianą badanego terenu, depozytu fundacyjnego datowanego imieniem kartuszowym Totmesa II. Depozyt ten był ukryty w kamiennej skrzyni oraz częściowo w szczelinie skalnej obok niej (Il. 9). Oprócz małego modelu miseczki ceramicznej zawierał on łącznie cztery pakunki owinięte w płótno. W największym znajdował się szkielet zapewne gęsi, w drugim prawdopodobnie jajo gęsie, dwa pozostałe zawierały drewniane skrzyneczki. Jedna z nich o prostopadłościennym kształcie, bez dekoracji, zawierała kolejne jajo, być może ibisa, druga – o kształcie owalnym, z wiekiem zdobionym reliefem w formie skarabeusza – mieściła w sobie owiniętą w płótno fajansową skrzyneczkę w kształcie kapliczki, zdobioną reliefowo. Na wieku widnieje symbol sema taui , dłuższe boki są zdobione motywem spiralnym i figuralnym (znaki nefer pomiędzy piórami i kobrami oraz pąkami lotosu), krótszy bok z tyłu zdobi wizerunek sokoła o rozłożonych skrzydłach, trzymającego w szponach znaki wiecznego obiegu, przedni bok zdobi kartusz z imieniem tronowym Totmesa II aa cheper en Re pomiędzy uskrzydlonymi żeńskimi personifikacjami o lwich głowach, zapewne Izydą i Neftydą. Skrzyneczka ta nosi wyraźne ślady wtórnego użycia (jednej nóżki brak, druga została odłamana i umieszczona luzem w skrzynce drewnianej ze skarabeuszem na wieku, na wieczku widnieją przypuszczalnie ślady pieczęci). Fajansowa skrzyneczka zawierała w sobie żuka gnojnika owiniętego w płótno; w chwili wkładania do skrzyneczki płótno to było mokre, przez co po wyjęciu zachowało prostopadłościenny kształt wnętrza skrzyneczki; zapewne skarabeusz był umieszczony w niej żywy. Prawdopodobnie żuk oraz jajo (ibisa?) stanowią rebusowe aluzje do imion kartuszowych Totmesa II.
Il. 8. Zespół sakralny (?) w zachodniej ścianie skalnego narożnika u stóp klifu.
Il. 9 Fragment depozytu fundacyjnego ukrytego w szczelinie skalnej oraz model czarki z tego depozytu.
Na osi niszy i kapliczki, w odległości kilku metrów znajduje się zespół dużych kamieni. Ich funkcja nie jest jeszcze potwierdzona, ale być może stanowią zabezpieczenie wejścia do szybu grobowego (Il. 10).
Il. 10. Zespół kamieni na osi „zespołu sakralnego”.
Na prośbę lokalnych władz egipskich starożytności przeprowadziliśmy badanie szczeliny znajdującej się pomiędzy dwiema częściami „filaru” skalnego stanowiącego część klifu zamykającego od zachodu tzw. Dolinę Ostatniego Mentuhotepa, ok. 400 m na południe od Dier el-Bahari. Obie części wspomnianego filaru zostały sztucznie obniżone poprzez poziome ścięcie, nad zachodnią częścią ściętego filaru widnieje mur. Cały zespół nosi charakter dużego królewskiego projektu, którego celem była prawdopodobnie budowa skalnego grobowca usytuowanego na dnie szczeliny pomiędzy obiema częściami filaru (Fig. 11). Szczelina ta ma 2 m szerokości i głębokość 14 m. Na dnie stwierdziliśmy ślady prowadzonych prac mających na celu usunięcie skalnych fragmentów zawężających dno szczeliny. Praca ta nie została ukończona i cały projekt został przerwany.
Il. 11. Miejsce na krawędzi klifu w Dolinie Ostatniego Mentuhotepa zbadane przez Misję Skalną.