Mariusz Drzewiecki
Celem naszych prac terenowych było pozyskanie materiałów, które pozwolą określić kiedy zostały wzniesione regularne forty w pobliżu Omdurmanu (centralny Sudan). Dlaczego wybraliśmy akurat te stanowiska? Są one częścią większego systemu regularnych fortów, którego ślady można znaleźć na przestrzeni 550 km długości doliny Nilu. Łącznie jest to co najmniej 11 fortów z czego nasze badania obejmują trzy najdalej wysunięte na południe. Są to Umm Marrahi, Hosh el-Kab oraz Abu Nafisa (il. 1). Znajdują się one na tym samym brzegu rzeki i są bardzo podobne do siebie. W literaturze tematu przyjęło się je datować na ostatnie wieki Imperium Meroickiego (II-IV wieku n.e.) i na początki nubijskiego królestwa Alwy (V-VII wiek n.e.).
Il. 1. Forty oraz stanowiska w najbliższej okolicy (wyk. Mariusz Drzewiecki, Włodzimierz Rączkowski; podkład Google Earth).
Był to burzliwy okres w historii doliny Nilu Środkowego, w którym dawne centra władzy traciły na znaczeniu i powstawały nowe ośrodki. Łańcuch budowli obronnych mógł w takim czasie odgrywać ważną rolę, jako symbol władzy i sprawować kontrolę nad okolicznymi terenami oraz nad szlakami. Akcja budowlana w wyniku której wzniesiono co najmniej 11 podobnych do siebie fortów była strategicznym posunięciem wykonanym prawdopodobnie na zlecenie władców, przy czym nie jest jasne czy budowę należy przypisać ostatnim królom meroickim czy też pierwszym przywódcom nubijskim. Naszym celem jest określenie kiedy wzniesiono forty, dzięki czemu będzie można wpleść tą kategorię zabytków do narracji na temat zmian struktur władzy w dolinie Nilu Środkowego.
W tym sezonie badań terenowych, który trwał od 13 listopada do 13 grudnia 2018 roku, skoncentrowaliśmy się na ruinach fortu znajdującego się na szczycie wzgórza Umm Marrahi (il. 2). Dla przypomnienia w czasie poprzedniej ekspedycji prowadziliśmy prace w ruinach budowli obronnych Hosh el-Kab oraz Abu Nafisa. Projekt jest finansowany przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie umowy numer UMO-2016/21/D/HS3/02972. Projekt jest realizowany w Instytucie Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN przy współpracy z Uniwersytetem Al-Neelain (Sudan).
Il. 2. Pozostałości fortu na szczycie wzgórza Umm Marrahi (fot. Mariusz Drzewiecki).
W pierwszych dniach zadokumentowaliśmy stan zachowania stanowiska przed rozpoczęciem naszych pracy wykopaliskowych. Wykonaliśmy ponad 700 zdjęć lotniczych, które w połączeniu z 30 punktami kontrolnymi pozwoliły nam na zbudowanie modelu trójwymiarowego powierzchni stanowiska (il. 3). Wnętrze fortu jest wykorzystywane przez lokalne bractwo sufickie i większość budowli oraz struktur widocznych na powierzchni zostało wzniesione w XIX, XX lub XXI wieku. Z tego względu wykopy sondażowe zlokalizowaliśmy wzdłuż murów obronnych (patrz il. 3). W ten sposób liczyliśmy na uzyskanie materiałów pochodzących z poziomu fundamentów fortyfikacji, które pozwolą nam określić kiedy je wzniesiono.
Il. 3. Numeryczny model terenu oraz warstwice powstałem w oparciu o trójwymiarowy model stanowiska. Area 1 oraz 3 to sondaże, area 2, 4 oraz 5 to obszary gdzie doczyściliśmy pozostałości architektury (wyk. Mariusz Drzewiecki).
Udało nam się osiągnąć poziom posadowienia murów w dwóch miejscach (area 1 oraz area 3) na głębokości około 1,4 metra (il. 4). Inwentaryzowaliśmy oraz dokumentowaliśmy wszystkie zabytki, na które natrafiliśmy prowadząc eksplorację warstwami o miąższości około 20 cm. Tam gdzie było to możliwe spągi i stropy naszych warstw opieraliśmy o granice warstw naturalnych. Spąg każdej z naszych warstwy był dokumentowany serią zdjęć, które w połączeniu z punktami pomiarowymi umożliwiły budowę modelu trójwymiarowego na poziomie spągu każdej warstwy (il. 5). Całość została wykonana w jednym układzie współrzędnych (EPSG 2180). Dzięki czemu wszystkie dane mogły zostać połączone w środowisku GIS.
Il. 4. Sondaż area 1A wykonany przy licu wewnętrznym muru obwodowego (fot. Mariusz Drzewiecki).
Il. 5. Tworzenie modelu trójwymiarowego z użyciem programu Agisoft Photoscan (wyk. Mariusz Drzewiecki).
Fort został wzniesiony na podłożu skalnym. Najniższe warstwy obfitowały w znaleziska (il. 6). Zadokumentowaliśmy liczne fragmenty ceramiki naczyniowej (łącznie zainwentaryzowaliśmy ponad 1200 fragmentów), fragment figurki czworonożnego zwierzęcia z wypalonej gliny, nieliczne narzędzia krzemienne, pojedyncze paciorki, fragmenty kości oraz szczątki organiczne, z których pobraliśmy próbki do datowania metodą radiowęglową. Materiały są w opracowaniu. Próbki aktualnie są analizowane w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym, dlatego też na ostateczne wyniki w kwestii chronologii należy jeszcze poczekać.
Il. 6. Materiał ceramiczny z wykopu area 3B, warstwa 5 (wyk. Aneta Cedro).
Mury fortu były zbudowane w solidny sposób. Fundamenty wzniesiono w całości z nieregularnych kamieni łączonych zaprawą mułową. Wyższe partie posiadały lica z kamieni, a rdzeń z cegieł mułowych (il. 7). Połączenie cegły mułowej oraz kamieni uchwyciliśmy odczyszczając pozostałości architektury w miejscach oznaczonych jako area 2, 4 oraz 5. W area 1 zadokumentowaliśmy kamienne lico wewnętrzne muru, gdzie dosyć duże przestrzenie między pojedynczymi kamieniami były wypełnione zaprawą mułową (patrz il. 4). W zaprawie nie natrafiliśmy na fragmenty ceramiki naczyniowej oraz nie zaobserwowaliśmy makroszczątków roślinnych. Na obszarze area 3 zadokumentowaliśmy bardziej rozbudowaną strukturę z cegieł mułowych. Być może były to pozostałości dodatkowej bramy lub wejścia na szczyt murów obronnych. Aby wyjaśnić tę sprawę, należałoby odsłonić większą część fortyfikacji.
Il. 7. Szczegóły konstrukcji muru obwodowego – area 4 (fot. Mariusz Drzewiecki).
Wewnątrz fortu Robert Ryndziewicz we współpracy z Rajaą Alamein Adam oraz Malaz Abdalfatah Fadalalseed wykonał prospekcję geofizyczną. Wykorzystał metodę magnetyczną i użył gradiometru transduktorowego FM 256 Fluxgate (il. 8). Chcieliśmy w ten sposób przekonać się, czy pod współczesną zabudową są ślady starszej architektury. Odczyty wskazały, iż warstwa skały macierzystej znajduje się tam bardzo blisko powierzchni. Nie zarejestrowaliśmy śladów innej architektury niż ta widoczna na powierzchni oraz nie natrafiliśmy na ślady zagłębień lub nisz w podłożu, które w przeszłości mogłyby służyć jako zbiorniki na wodę lub jako przestrzeń magazynowa. Robert w tym sezonie dokończył również badania geofizyczne we wnętrzu fortu Abu Nafisa. Zarejestrował jednolitą warstwę mułu aluwialnego na całej powierzchni fortu. Może to świadczyć, że w przeszłości jego mieszkańcy borykali się z wylewami Nilu.
Il. 8. Badania geofizyczne w Umm Marrahi (fot. Mariusz Drzewiecki).
Najwyższą partię wzgórza Umm Marrahi stanowi plateau o wymiarach około 300×200 metrów. Było ono wykorzystywane przez ludzi już w okresie mezolitu oraz neolitu. Ruiny fortu, który badamy są zatem jednym z elementów osadnictwa w tym miejscu. Aby zorientować się w najbliższym kontekście archeologicznym fortu, Aneta Cedro prowadząc studia nad ceramiką, wykonała rozpoznanie powierzchniowe zabytków ceramicznych na całym szczycie wzgórza. Wyznaczyła zasięg występowania ceramiki mezolitycznej oraz neolitycznej (7000–3500 p.n.e.). Największa koncentracja tych zabytków znajdowała się na południowy wschód od fortu (il. 9). W obrębie budowli obronnej zarejestrowała jedynie pojedyncze fragmenty tak starych zabytków ceramicznych. Następnie zadokumentowała występowanie ceramiki post-meroickiej (IV–VI wiek n.e.) oraz wczesnochrześcijańskiej (VI–VIII wiek) w obrębie fortu oraz bezpośrednio na południe od jego murów. Zabytki z okresu Fundż (XVI–XIX wieku) zadokumentowała na całej powierzchni plateau, natomiast fragmenty ceramiki współczesnej głównie w obrębie fortu. W całym zestawieniu zastanawia brak ceramiki meroickiej (IV wiek p.n.e. – IV wieku n.e.) oraz hiatus osadniczy przez większą część okresu chrześcijańskiego (VIII–XV wieku).
Il. 9. Rozkład najstarszy zabytków ceramicznych na szczycie wzgórza Umm Marrahi (wyk. Aneta Cedro, plan Adrian Chlebowski oraz Mariusz Drzewiecki).
Obecność współczesnej ceramiki w obrębie fortu nie jest zaskoczeniem ponieważ jest to miejsce wyjątkowe dla lokalnej społeczności zamieszkującej najbliższą wieś – Sheikh el-Tayib (il. 10). Przywódcy lokalnego bractwa sufickiego (Tarika Tayibiyya) od kilku wieków wykorzystują wzgórze jako miejsce odosobnienia dla modlitw oraz różnorakich rytuałów religijnych. Salma Ali (Uniwersytet Al-Neelain) prowadziła wywiady z mieszkańcami, aby dowiedzieć się w jaki sposób ruiny są współcześnie wykorzystywane oraz jakie mają one znaczenie dla mieszkańców. Więcej na ten temat można przeczytać w najnowszym numerze Archeologii Żywej (2/72: 66–73) oraz w raporcie z naszych badań terenowych (dostępny online: DOI 10.13140/RG.2.2.26111.66724/1).
Il. 10. Siedziba bractwa sufickiego Tarika Tayibiyya we wsi u podnóża Jebel Umm Marrahi (fot. Aneta Cedro).
Według niektórych mieszkańców, odosobnienia miał na szczycie wzgórza szukać m.in. Mohammad Ahmad bin Abd Allah, Al-Mahdi (1843-1885) późniejszy przywódca powstania religijnego. Jedna z jaskiń jest opisywana jako Jaskinia Mahdiego. Przy wejściu do niej widać liczne, wyryte w skale napisy oraz schematyczne rysunki (il. 11). Wraz z absolwentami Uniwersytetu Al-Neelain, zadokumentowaliśmy te teksty. Przy pierwszym tłumaczeniu okazało się, że składają się one głównie z imion oraz dat, prawdopodobnie osób odwiedzających to miejsce oraz dnia wizyty. Najstarszą datą, jaką udało nam się zidentyfikować, był rok 1972, tak więc wydaje się, że może to być relatywnie młoda tradycja.
Il. 11. Inskrypcje przy wejściu do jaskini (fot. Mariusz Drzewiecki).
Prace nad rozpoznaniem dalszego kontekstu archeologicznego fortów, zaczęły się w 2011 roku. Od tamtego czasu zarejestrowaliśmy 135 stanowisk archeologicznych w promieniu do dwóch kilometrów od fortów Umm Marrahi, Hosh el-Kab oraz Abu Nafisa (patrz il. 1). Wśród nich znajdują się cmentarzyska kurhanowe, które na podstawie zabytków ceramicznych znalezionych na powierzchni, można wstępnie przypisać do okresu późnomeroickiego oraz post-meroickiego. Jest to w przybliżeniu czas budowy fortów. W tym sezonie przeprowadziliśmy inspekcję tych cmentarzysk, dokumentując ich stan zachowania za pomocą zdjęć lotniczych. Dodatkowo odwiedziliśmy wszystkie pozostałe stanowiska archeologiczne znajdujące się po drodze. Wykonaliśmy dokumentację dla następujących stanowisk (patrz il. 1):
– HK 6 – rozległe cmentarzysko kurhanowe, większość grobów nosi ślady niedawnego rabunku, ceramika meroicka;
– HK 10 – rozległe cmentarzysko kurhanowe, największe kurhany mają ponad 20 metrów średnicy. Na stanowisku widać nieliczne śladów rabunku, jednak obszar jest przygotowywany pod zabudowę (il. 12);
– HK 25 – cmentarzysko z niewielkimi kurhanami, większość wyrabowana, ceramika neolityczna;
– HK 28 – stanowisko osadnicze na skraju pól uprawnych, brak śladów architektury na powierzchni, głównie ceramika ręcznie lepiona oraz narzędzia kamienne;
– UM 6 oraz UM 8 – stanowisko osadnicze w pobliżu wzgórza Umm Marrahi, na powierzchni widać pięć koncentracji kamieni o średnicy od 5 do 10 metrów, ceramika Fundż;
– UM 35 – stanowisko osadnicze na skraju pól uprawnych, brak śladów architektury na powierzchni, głównie ceramika ręcznie lepiona (okres Fundż?);
– UM 39 – meroickie cmentarzysko kurhanowe w pobliżu wzgórza Umm Marrahi, stanowisko było badane wykopaliskowo w latach 70. XX wieku przez zespół archeologów z Uniwersytetu Chartumskiego;
– UM 65 – stanowisko osadnicze ze śladami architektury widocznymi na powierzchni, mieszkańcy nazywają to miejsce Jebel Atrun (il. 13). Na powierzchni głównie ceramika ręcznie lepiona, chronologia: ?;
– UM 67 – stanowisko osadnicze, ceramika mezolityczna i neolityczna;
– UM 68 – rozległe cmentarzysko kurhanowe, w jednym przypadku widać płaszcz kamienny nasypu, największe groby miały średnicę ponad 20 metrów, stanowisko jest obecnie zabudowywane (il. 14).
Il. 12. Cmentarzysko kurhanowe HK 10 (fot. Malaz Abdalfatah Fadalalseed).
Il. 13. Jebel Atrun, stanowisko osadnicze UM 65 (fot. Rajaa Alamein Adam).
Il. 14. Cmentarzysko kurhanowe UM 68 (fot. Rajaa Alamein Adam).
Kończąc prace terenowe w Umm Marrahi, zasypaliśmy nasze wykopy oraz głębsze wkopy rabunkowe, które mogłyby stanowić zagrożenie dla odwiedzających to miejsce pielgrzymów oraz mieszkańców najbliższych wsi. W ostatnich dniach odwiedziliśmy pozostałości stolicy średniowiecznego królestwa Alwy w Soba East. Znajduje się ona około 40 km w linii prostej od Umm Marrahi. Na miejscu wykonaliśmy serię zdjęć lotniczych pokazujących obecny stan zachowania stanowiska (il. 15), przeprowadziliśmy rozmowy z lokalną policją oraz spotkaliśmy się z mieszkańcami, przedstawiając projekt rozpoczęcia badania archeologiczno-etnologicznych na tym stanowisku.
Il. 15. Soba East, północna część stanowiska przecięta drogą asfaltową (fot. Mohammed Rageb Nolwata Islind).
Skład zespołu:
Aneta Cedro – archeolog, ceramolog – IKSIO PAN
Malaz Abdalfatah Fadalalseed – stażystka National Corporation for Antiquities and Museums of Sudan, absolwentka Uniwersytetu Al-Neelain
Mariusz Drzewiecki – archeolog, kierownik projektu – CAŚ UW
Modather Abdalla Jadain – geodeta – Uniwersytet Al-Neelain
Mohammed Rageb Nolwata Islind – archeolog – Uniwersytet Al-Neelain
Mokhtar Maali Alden Mokhtar Hassan – archeolog – Uniwersytet Al-Neelain
Nahla Mustafa Suliman – inspektor – National Corporation for Antiquities and Museums of Sudan
Rajaa Alamein Adam – stażystka National Corporation for Antiquities and Museums of Sudan, absolwentka Uniwersytetu Al-Neelain
Robert Ryndziewicz – archeolog, badania geofizyczne – IAE PAN
Selma Khogli Ali Ahmed – archeolog – Uniwersytet Al-Neelain