W lutym i marcu 2022 rozpoczęto nowy etap badań stanowiących rozwinięcie wieloletniego projektu PalaeoAffad Project. Obecnie realizowany projekt ma miejsce na terenie Basenu Letti. Grant finansowany jest ze środków NCN (2020/37/B/HS3/00519) „Odkrywając pan-afrykańskie skrzyżowanie? Znaczenie Southern Dongola Reach w prahistorii”.
Główną osią zainteresowań obecnie realizowanego projektu są dyskretne świadectwa kontaktów międzyregionalnych w późnej prahistorii. Postanowiliśmy rozszerzyć obszar naszych poszukiwań poza mantigę Affad i spróbujemy odnaleźć na nieco szerszym terytorium stanowiska, które dostarczą nowych źródeł natury biologicznej i kulturowej. Rozpoczęliśmy od Letti, następnie przyjrzymy się obszarowi Argi oraz ujściom wielkich Wadi el Melik i Wadi Howar. Stacjonujemy w Banganarti – bazie ekspedycji PAN założonej przez BTŻurawskiego.
Dotychczasowe systemy identyfikacji i lokalizacji stanowisk w Letti okazały się mało precyzyjne. W katalogu K. Grzymskiego stosowano opisowy system lokalizowania stanowisk, uzupełniany niekiedy wskazaniami azymutów czytanych z kompasu na charakterystyczne land-marki. Obecnie dzięki powszechnej dostępności technologii GPS i RTK czy tworzenia skalibrowanych ortofotomap lokalizowanie stanowisk to działanie relatywnie proste. Dlatego postanowiliśmy niejako na nowo przeprowadzić survey w Letti i wówczas podjąć próbę spasowania opisów dawnych stanowisk ROM z ewidencją jaką obecnie posiadamy. Dla usprawnienia wprowadziliśmy podział na 3 strefy stanowisk: LTI (Letti Island), LTB (Letti Basin) oraz LTD (Letti Desert). Umowną granicą naszej prospekcji w kierunku pustyni była droga asfaltowa Nawa-Karima.
Jeśli chodzi o archeologiczny krajobraz Letti, to dominują w nim olbrzymie komy chrześcijańskie – Hambukol, Megaudy czy Haj Magid. Prowadząc weryfikacyjny survey na tym obszarze oczywiście rejestrowaliśmy ich zasięg i obecny stan zachowania. Tylko przy jednym z nich (Megauda N) NCAM ustawił tablice informacyjne, żadne nie jest ogrodzone (poza krótkim odcinkiem przy Hambukol), ale przyznać należy, że osadnictwo póki co nie zagraża tym stanowiskom.
Kolejnym czytelnym elementem są oczywiście cmentarze.
Niektóre z grobowców lokowanych na dominujących wzniesieniach na granicy pustyni i starorzecza stanowić mogą bardzo stare relikty – być może kuszyckie. Niekiedy czytelne są zarysy dużych prostokątnych szybów kutych w skale oraz bardzo duże cegły pochodzące z konstrukcji wewnętrzych grobowców. Ich powszechny rabunek również wskazuje na funkcjonowanie przez wiele okresów historii tej krainy.
Z drugiej strony odnotowano bardzo bogaty repertuar konstrukcji kamiennych na cmentarzyskach muzułmańskich – niekiedy porzuconych już bardzo dawno temu. Wiele z tych grobów posiada kamienne nadbudowy o znacznych rozmiarach. Do ich konstrukcji używano zarówno kamiennych ciosów jak i niekiedy reutylizowanych cegieł wypalonych. Z podobnego surowca zbudowano też liczne gubby – niekiedy zaniedbane już i „bezimienne”. W dawnej tradycji muzułmańskiej regionu funkcjonowały zatem zwyczaje dalekie od obecnie egalitarnych form pochówków, a niektóre z nich przypominały bardzo wyraźnie box-graves chrześcijańskie.
Przy okazji znalezisk z najpóźniejszych etapów historii Letti wspomnieć należy o kompleksie stanowisk określanych jako ROM82, LTD3 lub „caravan serai”. Składa się na niego relikt budynku z częściowo zachowaną kamienną ścianą i układem kilku pomieszczeń wokół dziedzińca. Z powierzchni tej partii stanowiska zebrano bogaty zespół drobnych artefaktów – fragmentów ceramiki (m.in. z Europy), paciorków, muszli kauri. Około 30m na W znajduje się kompleks kilku niewielkich kopców kamiennych (grobowców?) bez materiału na powierzchni. Nie noszą one śladów rabunku, co stanowi przesłankę za relatywnie młodą chronologią. Około 100m na S odnajdujemy stary cmentarz muzułmański z dużymi częściowo murowanymi grobowcami i ruinami gubby. Jeszcze dalej znajduje się rozległe stanowisko osadnicze z tego samego okresu, z powierzchni którego również zebrano bogatą kolekcję zabytków importowanych – szkła, ceramiki, paciorków etc.
Podkreślić należy obecność kilku cmentarzysk tumulusowych, które datowane są na okres meroicki i post-meroicki. Bez wyjątku lokowane są na kraju pustyni. W jednym przypadku (ROM4) domy wsi Ghaddar okalają już szczelnie cmentarzysko. W momencie naszych badań stanowisko to poddawane było inspekcji urzędników NCAM zatem podlega ono ochronie urzędowej. Inne cmentarzysko tumulusowe przy Haj Magid (ROM105) również oznakowano metalowymi słupkami. Wydaje się, że paradoksalnie bliskie sąsiedztwo współczesnej zabudowy chroni grobowce przed rabunkiem, jakiego doświadczają cmentarzyska położone z dala od wsi (np. w okolicach Abkur).
W trakcie badań okryliśmy też osadę kuszycką przy Kadakol, nasze badania na samym stanowisku Kadakol również wskazują na takie datowanie większości pochówków (forma pochówków). Obecnie czekamy na rezultaty datowania radiowęglowego.
Fig. 1 – badania na stanowisku Kadakol (fot. P. Bobrowski)
Badania w Kadakol podjęliśmy jednak z uwagi na zakładaną wcześniejszą chronologię tego stanowiska – jak sugerowały zbiory z powierzchni – powiązaną z horyzontem kermańskim. W rezultacie okazało się jednak, że tak wczesna faza osadnictwa pozostawiła jedynie mocno zniszczone relikty – głównie we wtórnych kontekstach cmentarzyska kuszyckiego.
Fig. 2 – jeden z pochówków kuszyckich z Kadakol (fot. P. Bobrowski)
O ile jednak Kadakol nie spełniło naszych oczekiwań, to zainicjowane badania na innym stanowisku (LTD1) okazały się niezwykle owocne. Ujawniły one dobrze zachowane obiekty osadnicze i bogaty inwentarz zabytków ruchomych, wskazujących m.in. na obecność warsztatu metalurgicznego. Na powierzchni innych stanowisk o analogicznym datowaniu odnotowano obecność konstrukcji kamiennych. Badania te będą kontynuowane.
Fig. 3 – zabytki ceramiczne z okresu kermańskiego z nawarstwień stanowiska LTD1 (fot. P. Osypiński)
Kwestia badań cmentarzysk neolitycznych, których obecność sugerowały badania z początku XX wieku (ROM200-205) ukazała skalę zniszczeń dyskretnej substancji zabytkowej w całym regionie. Znane z Affad farmy przemysłowe instalowane są obecnie również w Letti i to właśnie dokładnie w miejscu występowania pochówków neolitycznych. Wydaje się, że stanowiska neolityczne w Letti są stracone dla nauki.
Podobnie zresztą jak relikty osadnictwa z ceramiką Dotted Wavy Line, które niemal całkowicie zniszczono pozyskując gruby żwir i otoczaki dla celów konstrukcyjnych.
O ile jednak strefa LTI i LTB poddawane są obecnie intensywnym przekształceniom i niszczeniu stanowisk, to nieco więcej szczęścia mają stanowiska z LTD. Odnotowano m.in. bardzo wartościowe stanowisko LTD2 z bardzo bogatym materiałem ruchomym – zabytkami kamiennymi i ceramicznymi a nade wszystko – podkamieniałymi kośćmi zwierzęcymi. Wśród fragmentów ceramiki występują nieliczne fragmenty schudzane sieczką, które już od jakiegoś czasu udaje się datować radiowęglowo – również z obecnych badań przekazano do analizy taki fragment. Oczekujemy, że datowanie tej fazy osadnictwa powinno zawierać się w 9 millenium BP ale wiele wskazuje też na nieco młodszą – dominującą fazę osadnictwa z 8 tysiąclecia BP. Na stanowisku tym większość ceramiki określana jest jako wczesno-neolityczna grupa Tergis – znana dotąd jedynie z nielicznej reprezentacji fragmentów naczyń na stanowiskach o innej chronologii. Oczekujemy obecnie na wyniki datowań kilku fragmentów jaj strusich z nawarstwień tego stanowiska, wkrótce dysponować zatem powinniśmy solidną ramą chronologiczną. Jest ona szczególnie ważna nie tylko dla wskazania datowania ceramiki grupy Tergis ale i dla ustalenia wczesnego etapu cattle centred behawior. Wśród kości zwierzęcych z LTD2 notowano wyłącznie szczątki gatunków dzikich, w tym – dużego przeżuwacza z rodziny Bos. Wśród drobnych zabytków odnaleziono też niewielką glinianą figurkę krowy – analogiczną do zabytków znanych zarówno z kontekstów neolitycznych, kermańskich jak i niemal współczesnych (Nuerów). Szczególnie dużo nadziei pokładamy też w zupełnie innym rodzaju szczątków zwierzęcych – fragmentach jaj strusich, jakich wiele odnaleźliśmy w nawarstwieniach LTD2 jak i na pozostałych stanowiskach w Letti. Poza doskonałymi właściwościami umożliwiającymi datowanie, fragmenty te umożliwiają również prowadzenie analiz izotopowych strontu i tlenu. Z analizy szerokiej gamy paciorków i ich półfabrykatów uzyskamy bezcenne dane dla śledzenia ich pochodzenia w sensie geograficznym, zatem wskazywania kierunków wymiany.
Fig. 4 – ceramika grupy Tergis ze stanowiska LTD2 (fot. M. Chłodnicki)
Na koniec należy też wspomnieć o stanowiskach paleolitycznych z Letti. Dawne badania m.in. w Jebel Kobkabba sugerowały obecność dość dobrze zachowanych stanowisk plejstoceńskich. Z drugiej strony nasze doświadczenia z Affad pozwalały mieć nadzieję, że podobne stanowiska odnajdziemy w innych partiach Southern Dongola Reach. Okazało się jednak, że obecność teras formujących się MIS3 przy Affad nie stanowiła reguły i w Letti zabytki paleolityczne odnajdujemy jedynie na skalistych ostańcach w typie Kobkabba (a’propos – tego konkretnego stanowiska nie udało się nam odnaleźć) lub daleko poza doliną rzeki. Na jednej z takich lokacji odnaleziono kilkanaście wytworów kamiennych z różnych surowców – m.in. ostrza mustierskie i bifacjalne. Absencja podobnych stanowisk w bezpośredniej strefie Basenu Letti, ale też dalej na N – wokół Kawa zdaje się iść w parze z datowaniami syltowych teras i wypełnisk kanałów bez wyjątku datowanych na wczesny holocen czyli po 10 tysiącleciu BP.
Fig. 5 – gliniana figurka krowy i wybór szczątków kostnych i paciorków z jaj strusich ze stanowiska LTD2 (fot. P. Osypiński)
Pierwszy sezon badan w Letti należy uznać za bardzo owocny, choć czasowo ograniczony do wczesnego holocenu. Stanowiska neolityczne i horyzontu kermańskiego okazują się niezwykle ciekawe i dobrze zachowane. O ile sytuacja geopolityczna umożliwi nam powrót w najbliższym sezonie badania będą tam kontynuowane.
Badania terenowe prowadził zespół w składzie: Piotr Osypiński (kierownik projektu, IAiE PAN), Marta Osypińska (IA Uniwersytet Wrocławski), Przemysław Bobrowski (IAiE PAN), Justyna Kokolus, , Paweł Wiktorowicz (IAiE PAN), Roman Łopaciuk (IKSiO PAN), Marzena Cendrowska, Beata Piotrowska, Jakub Sobko oraz inspektor NCAM Houyam Khalid.