Patryk Chudzik
CAŚ UW
Wprowadzenie
Ekspedycja archeologiczna CAŚ UW do Deir el-Bahari kontynuowała swoje prace w trzech kolejnych częściach sezonów 2020-2021. Chociaż niestety w wyniku wybuchu epidemii COVID-19, zespół zmuszony był do nagłej ewakuacji wiosną 2020 roku, to jednak kolejne części sezonu, realizowane pod ścisłym rygorem sanitarnym, przebiegły sprawnie, realizując wieloletni program konserwatorski i archeologiczny.
W roku 2020 zainicjowany został wieloaspektowy Projekt Hathor, którego celem jest udostępnienie dla zwiedzających kaplicy bogini-krowy Hathor położonej po południowej stronie Środkowego Tarasu świątyni Hatszepsut. Projekt zakłada także badania rekonstrukcyjne związane przede wszystkim z aranżacją sali kolumnowej kaplicy, wymianę drewnianej platformy łączącej taras kaplicy ze Środkowym Portykiem, jak również prace archeologiczne, studia architektoniczne i epigraficzne związane z kultem Hathor. W drugiej części tego sezonu (jesienią 2020) oficjalnie otwarty został projekt zabezpieczenia królewskich świątyń w Deir el-Bahari przed efektami trzęsień ziemi i wodami deszczowymi, którego punktem wprowadzającym był survey geologiczny przeprowadzony we współpracy ze specjalistami z Uniwersytetu w Asjut. Oprócz nowych zadań kontynuowane były prace konserwatorskie w Kaplicy Hatszepsut, studia architektoniczne w Głównym Sanktuarium Amona-Ra, studia nad klasztorem Fojbamona oraz zabytkami ruchomymi związanymi z jego funkcjonowaniem, a także studia nad poszczególnymi grupami zabytków z czasów dynastycznych.
Fig. 1. Plan świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/drawing T. Dziedzic).
Projekt Hathor
W ostatnich dwóch sezonach nastąpiła wyraźna koncentracja prac w ramach Projektu Hathor, który oprócz udostępnienia tej części świątyni Hatszepsut dla turystów, zakłada także publikacje kontekstu archeologicznego kultu bogini Hathor, architektury kaplicy, konserwacji i rekonstrukcji, a także graffiti pozostawionych przez wiernych. W związku z tym, od początku 2020 roku prowadzone są intensywne prace konserwatorskie we wnętrzu kaplicy. Obecnie finalizowany jest ich pierwszy etap związany ze stabilizacją polichromii oraz wypełnianiem wszelkich szczelin i pęknięć. W kolejnych sezonach prowadzone będą prace konserwatorskie związane z zabezpieczeniem warstwy malarskiej.
Fig. 2. Prace konserwatorskie w Sanktuarium Kaplicy Hathor CAŚ UW Projekt Hatszepsut /fot. K. Andraka).
Fig. 3. Prace konserwatorskie w niszy A Sanktuarium Kaplicy Hathor (CAŚ UW Projekt Hatszepsut /fot. K. Andraka).
Kolejnym zadaniem tego projektu jest przygotowanie Kaplicy Hathor do przyjęcia turystów. Po wykonaniu specjalnej konstrukcji ponad samą kaplicą, wykonanej kilka lat temu, nadszedł czas na wymianę drewnianej platformy łączącej taras kaplicy ze Środkowym Tarasem świątyni Hatszepsut. Łącznik, jako niezwykle istotna arteria komunikacyjna, wymaga wprowadzenia rozwiązania niezwykle trwałego i stabilnego, dlatego zespół konstruktorów i architektów postanowił rozebrać istniejącą platformę i zastąpić ją nową konstrukcją.
Fig. 4. Drewniana platforma łącząca taras Kaplicy Hathor ze Środkowym Tarasem (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/fot. K. Andraka).
Dotychczasowe prace związane były z dokumentacją stanu obecnego oraz tworzeniem koncepcji projektów wskazujących nowe rozwiązania. Aby jednak wybrany został konkretny projekt, niezbędne jest podjęcie prac archeologicznych poniżej platformy, których celem jest sprawdzenie wytrzymałości gruntu. Takie prace zostały zainicjowane w sezonie wiosennym 2021 na terenie tzw. Ścieżki Hathor, czyli na obszarze znajdującym się pomiędzy południową ścianą Środkowego Tarasu, a północną ścianą dziedzińca Mentuhotepa II, gdzie zgodnie z dotychczasowymi badaniami rekonstruowana była rampa prowadząca do Kaplicy Hathor. I chociaż badania wykopaliskowe na tym terenie prowadzone były wcześniej przez ekspedycję Egypt Exploration Fund, to jednak nadal pozostawał teren nie objęty wcześniejszymi pracami. W związku z tym przeprowadzono wykopaliska na całym pasie Ścieżki Hathor odsłaniając depozyt fundacyjny oraz rząd niewielkich zagłębień prawdopodobnie o znaczeniu konstrukcyjnym, związanych z pracami nad rampą. W zachodniej części Ścieżki Hathor, w pobliżu ceglanego muru północnego dziedzińca Mentuhotepa II, zlokalizowany jest dromosu grobowca MMA 28.
Fig. 5. Ścieżka Hathor w trakcie prac wykopaliskowych (CAŚ UW Projekt Hatszepsut /fot. P. Chudzik).
Fig. 6. Transport płyty stropowej z terenu Ścieżki Hathor do dolnego lapidarium świątyni (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/fot. M. Jawornicki).
Program prac zaplanowanych w sezonie jesiennym 2021 zakładał wykonanie pełnej dokumentacji architektonicznej tego grobowca oraz ustalenie, na jakiej głębokości znajduje się jego komora grobowa oraz ukośnie opadający korytarz, które zgodnie z planami Herberta E. Winlocka, znajdują się pod tarasem kaplicy Hathor. Po usunięciu ściany wzniesionej z kamieni i cementu okazało się, że wnętrze grobowca nadal wypełnia gruz skalny.
Fig. 7. Wykopaliska we wnętrzu grobowca MMA 28 (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/fot. M. Jawornicki).
Grobowiec MMA 28, w całości wykuty w łupkach Esna, składa się z ukośnie opadającego korytarza i komory grobowej na jego końcu. W skalnej posadzce komory wykute zostało prostokątne zagłębienie na trumnę. Nie ulega wątpliwości, iż grobowiec ten powstał jeszcze w czasach panowania Mentuhotepa II, na co wskazuje odkryty materiał zabytkowy w postaci drewnianej figurki z zestawu modeli, fragmentów drewnianych lasek oraz zbioru glinianych naczyń, w tym kultowych.
Fig. 8. Drewniana figurka z zestawu modeli odkryta w grobowcu MMA 28, Średnie Państwo (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/fot. M. Jawornicki).
Pomimo tego, że gruzowisko wypełniające grobowiec było pozbawione kontekstu stratygraficznego, możliwe było ustalenie późniejszych faz funkcjonowania grobowca. W czasach Nowego Państwa, najprawdopodobniej za panowania Hatszepsut lub krótko po nim, kapłani służący w Kaplicy Hathor użyli grobowca jako miejsca depozycji darów wotywnych dla Hathor, które wierni pierwotnie pozostawili w samej kaplicy. Takie miejsca depozycji, związane z usuwaniem darów wotywnych dla Hathor, zostały odkryte m.in. przy przejściach w murach otaczających królewskie świątyni w Deir el-Bahari. Ze wstępnych obserwacji wynika, że odkryty depozyt jest największym ze znanych do tej pory tego typu zbiorów materiałów wotywnych dla bogini-krowy. Depozyt z grobowca MMA 28 zawiera bardzo dużą ilość fajansowych figurek kobiet, fajansowych naczyń, glinianych figurek krów, różne formy glinianych naczyń, w tym podwójne buteleczki z doklejonymi piersiami w górnych partiach brzuśców, fragmenty wapiennych figurek oraz wiele innych przedmiotów. W wypełnisku grobowca odsłonięto również roztrzaskane fragmenty tzw. żółtej trumny z 21 dynastii oraz kilka figurek uszebti stanowiących pierwotnie prawdopodobnie element wyposażenia grobowego zmarłej pochowanej w tym okresie.
Fig. 9. Fragment fajansowego amuletu przedstawiającego głowę Hathor z zachowanym fragmentem złotej blaszki, Nowe Państwo (CAŚ UW Projekt Hatszepsut /fot. M. Jawornicki).
Fig. 10. Gliniana figurka krowy odkryta w grobowcu MMA 28 (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/fot. M. Jawornicki).
Fig. 11. Podwójna gliniane flaszki z wymodelowanymi piersiami z depozytu darów wotywnych dla Hathor, Nowe Państwo (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/fot. M. Jawornicki).
Fig. 12. Fragment wapiennej skrzynki z przedstawieniem stołu ofiarnego, darami i symbolem sema-taui poniżej odkrytej w grobowcu MMA 28, Nowe Państwo (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/fot. M. Jawornicki).
Fig. 13. Ostrakon z przedstawieniem sowy, Nowe Państwo (?) (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/fot. M. Jawornicki).
Fig. 14. Fragment tzw. żółtej trumny z grobowca MMA 28, 21 dynastia (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/fot. M. Jawornicki).
Wykopaliska prowadzone w tym miejscu doprowadziły także do odkrycia licznych fragmentów dekorowanych bloków zarówno ze świątyni Hatszepsut, jak i sąsiedniej świątyni Mentuhotepa II. Wśród nich znalazły się fragmenty z westybulu Kaplicy Hatszepsut w Kompleksie Kultu Królewskiego oraz fragmenty z dipinti z westybulu ptolemejskiego sanktuarium oraz z Sali na Barkę Głównego Sanktuarium Amona-Ra. Duża ilość gazet, których daty wydania pokrywają się z okresami prac ekspedycji Egypt Exploration Fund, Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku oraz Egipskiej Służby Starożytności zdaje się wskazywać, iż w czasach nowożytnych grobowiec był miejscem, do którego wrzucano wiele z odkrywanych przedmiotów.
Prace realizowane w ramach Projektu Hathor objęły w sezonie wiosennym 2021 także survey epigraficzny i związane były z inwentaryzacją graffiti pozostawionych po północnej stronie północnego, wapiennego muru dziedzińca Mentuhotepa II. W wyniku tych działań zidentyfikowano 187 graffiti, z których jak do tej pory opublikowane zostały jedynie 3 wymieniające imię Intefa VII, władcy 17 dynastii. Pozostałe graffiti to przedstawienia ludzi i zwierząt ukazujące bogów: Hathor, Ptaha i Horusa, a także wyobrażenia łodzi i przedstawienia geometryczne o nieznanym jak dotąd znaczeniu.
Survey geologiczny
W ramach projektu mającego na celu ochronę świątyni przed trzęsieniami ziemi i wodami deszczowymi zainicjowane zostały prace geologiczne mające na celu zbadanie stanu wapiennych skał znajdujących się powyżej świątynią Hatszepsut oraz ocenę zagrożenia ich oberwania się i zawalenia na teren starożytnych budowli. Obserwacje zespołu geologów z Uniwersytetu w Asjut wykazały liczne spękania i odspojenia większych i mniejszych partii skał, których czas powstania szacuje się na około 150 tyś. lat. W trakcie badań pobrane zostały także próbki do analiz fizyko-chemicznych, które przeprowadzono następnie w laboratoriach Uniwersytetu w Asjut. Miały one na celu wykazanie właściwości skał wapiennych, które stanowią główne ryzyko zawalenia oraz niższych warstw – łupków Esna. Wstępne wyniki prac terenowych oraz badań laboratoryjnych opublikowane zostaną niebawem w czasopiśmie Polish Archaeology in the Mediterranean.
Prace w Południowym Pomieszczeniu Amona
W sezonie wiosennym 2021 przeprowadzone zostały także prace wykopaliskowe w Południowym Pomieszczeniu Amona, które przygotowywane jest do otwarcia dla zwiedzających. Chociaż przed laty prowadzone były wykopaliska w tym pomieszczeniu, to jednak otwierane sondaże nigdy nie obejmowały całej powierzchni podłogi, co znacznie utrudniało stworzenie jednolitego planu. Ponadto, istotne było sprawdzenie i zabezpieczenie fundamentów przyszłej konstrukcji drewnianej, której budowę rozpoczęto jeszcze w tej samej części sezonu. Konstrukcja ta jest drewnianą podłogą umożliwiającą łatwy dostęp do wnętrza pomieszczenia, gdyż nieliczne kamienne płyty posadzkowe tworzą bardzo nieregularną płaszczyznę, znacznie utrudniając przemieszczanie się.
Dokumentacja architektoniczna
Prace dokumentacyjne architektury świątyni Hatszepsut prowadzone były w kilku miejscach. Najważniejszymi z nich było Główne Sanktuarium Amona-Ra oraz Portyk Obelisków. Dokumentacja w tym ostatnim miejscu związana jest z prowadzonymi przygotowaniami do rozpoczęcia projektu zabezpieczenia i ponownej rekonstrukcji portyku, który znajduje się obecnie w bardzo złym stopniu zachowania, dlatego też niezbędne jest podejmowanie działań w pierwszym etapie dokumentujących obecny stan oraz umożliwiających przygotowanie szczegółowego projektu jego rekonstrukcji.
Fig. 15. Dokumentacja niszy A w Sali na Barkę Głównego Sanktuarium Amona-Ra (CAŚ UW Projekt Hatszepsut/dokumentacja i opracowanie U. Kraśniewska).
Dokumentacja bloków dekorowanych
Od początku roku 2020 prowadzona jest kompletna inwentaryzacja dekorowanych bloków we wszystkich lapidariach i magazynach świątyni Hatszepsut. Celem tego zadania jest stworzenie elektronicznej bazy danych umożliwiającej studiowanie tego materiału bez bezpośredniego pobytu w terenie oraz dopasowywanie bloków z lapidariów i magazynów do poszczególnych części świątyni. Łączna liczba bloków lub ich fragmentów znajdujących się w lapidariach i magazynach przekracza 12 tyś.
Studia ceramologiczne
W sezonie wiosennym 2021 ekspedycja CAŚ UW rozpoczęła kompleksowe badania materiału ceramicznego odkrytego dotychczas w wyniki badań prowadzonych na terenie świątyni Hatszepsut. Oprócz prac inwentaryzacyjnych, przeprowadzona została dokumentacja znacznej części fragmentów glinianych naczyń.
Studia nad figurkami uszebti
Program badań prowadzonych w świątyni Hatszepsut zakładał także finalizację prac dokumentacyjnych oraz studiów figurek uszebti – elementu wyposażenia grobowego odkrytego w grobowcach z III Okresu Przejściowego. Wyniki tych studiów opublikowane zostaną w najbliższym czasie na łamach czasopisma Polish Archaeology in the Mediterranean.
Studia nad materiałami późnorzymskimi
W poprzednich sezonach regularnie prowadzone były studia nad materiałami koptyjskimi pozostawionymi przez mnichów funkcjonujących w klasztorze św. Fojbamona. Prowadzone prace objęły kompleksową dokumentację i inwentaryzację kilku grup zabytków oraz inwentaryzację niepublikowanych graffiti koptyjskich, których dokumentacja przeprowadzona zostanie w kolejnej części sezonu. Materiał ten przygotowywany jest do finalnej publikacji.