Stanowisko archeologiczne „Marea” położone jest po północnej stronie arabskiej wsi Hawwariya. W okresie bizantyńskim (od V do połowy VII w. n.e.) miasto stanowiło ważny punkt postojowy dla pielgrzymów zmierzających z oddalonej o ok. 40 km Aleksandrii do sanktuarium pielgrzymkowym w Abu Mina położonym ok. 17 km dalej na południe (Fig. 1).
Fig. 1. Mapa regionu Mareotis (J. Kaniszewski, © Marea Archaeological Project).
Badania powierzchniowe wskazują, że w trakcie największego rozkwitu, „Marea” miała powierzchnię ok. 13 ha. Pomimo tego, że w trakcie badań archeologicznych prowadzonych od lat siedemdziesiątych XX w. odsłonięte zostały liczne budynki (kościół, dom, młyn, dwa zespoły termalne, latryny, kaplica grobowa, oraz zabudowania interpretowane jako warsztaty) (Fig. 2), większa część zabudowy na tym stanowisku pozostaje nierozpoznana pod względem formy, funkcji, czasu powstania i opuszczenia. Od 2018 realizowany jest program badawczy mający na celu odtworzyć topografię tego starożytnego miasta w jego nierozpoznanych częściach i określić, jak zmieniała się zabudowa tego terenu w okresach historycznych. W 2019 r. otworzono dziewięć szeroko płaszczyznowych i sondażowych wykopów w północnej i wschodniej części „Marei”. Wykopaliska umożliwiły znaczne poszerzenie naszej wiedzy o pierwotnym ukształtowaniu terenu, czasie ufundowania kolejnych budynków i sposobie ich użytkowania.
Fig. 2. Mapa ‘Marea’/Północnej Hawwariya z zaznaczeniem budynków odkopanych we wcześniejszych sezonach (kolor żółty) i wykopów z sezonu 2019 (kolor czerwony) (A.B. Kutiak, W. Małkowski, M. Gwiazda, © Marea Archaeological Project).
Area S5
Pierwszy z badanych w 2019 roku budynków (S5) znajduje się na północ od transeptu Wielkiej Bazyliki (Fig. 2). Korony murów tego budynku zostały częściowo odsłonięte już w 2018 r., co umożliwiło wstępne określenie planu budynku. W ramach sondażu S5-2B pod kamienną posadzką budynku odkryto bizantyńskie monety wyznaczające terminus post quem fundacji przypadający nie wcześniej niż na ostatnie dekady V w. n.e. W sąsiednim pomieszczeniu S5-2A, po usunięciu warstw fundacyjnych, odsłonięto rząd ośmiu amfor (AE 3) (Fig. 3). Ta konstrukcja związana była ze znajdującym się w tej części stanowiska rzymskim (I–III w. n.e.) warsztatem produkcyjnym amfor.
Fig. 3. Rząd rzymskich amfor w wykopie S5-2B (A. Pawlikowska-Gwiazda, © Marea Archaeological Project).
Area A1
Area A1 zlokalizowana jest bezpośrednio na zachód od pomieszczeń wchodzących w skład atrium Wielkiej Bazyliki (Fig. 2). W najniższej warstwie przykrywającej skałę rodzimą natrafiono na depozyt gliny z bardzo dużą domieszką pokruszonych muszli. Przypuszczalnie były to odpadki powstałe w trakcie rafinowania gliny wykorzystywanej do produkcji amfor w okresie rzymskim. Powyżej tego poziomu odsłonięto pozostałości bizantyńskiego budynku (Fig. 4) wzniesionego z regularnych bloków wapiennych. W jego wnętrzu natrafiono na palenisko z odpadkami pokonsumpcyjnymi z okresu wczesnoislamskiego. W kolejnej fazie mury budynku w Area A1 uległ stopniowemu rozpadowi. To gruzowisko niedługo potem stało się miejscem depozycji śmieci w tym odpadów produkcyjnych.
Fig. 4. Bizantyjskie zabudowania odsłonięte w Area A1 (M. Gwiazda, © Marea Archaeological Project).
Area W1
Kolejnym miejscem prac był region wschodniego nadbrzeża znajdujący się między Wielką Bazyliką a południowymi termami (Fig. 2). W skład znajdującej się tu zabudowy wchodzą cztery elementy (Fig. 5): prosty mur tworzący nadbrzeże; ulica (corniche) i rząd równoległych do niej budynków; ulica po zachodniej stronie tych tej przestrzeni. Wszystkie z nich charakteryzuje ścisła linearność, co wskazuje na przemyślany program inwestycyjny. W niektórych przypadkach w związku z tymi inwestycjami odnotowano szeroko zakrojone prace ziemne, mające na celu wyrównanie terenu pod budowę. W większości przebadanych miejsc widoczna jest kontynuacja osadnicza na początku okresu wczesnoislamskiego. W wykopie W1-5 natrafiono też na wyraźne przejawy zorganizowanej działalności budowlanej, w ramach której do starszych budynków dobudowywane są nowe (Fig. 5). Przy nadbrzeżu W1 natrafiono także na dwie publiczne latryny (W1-1 i W1-2) (Fig. 6), które w VII–VIII w. zostały częściowo rozebrane i przykryte warstwą śmieci związanych z użytkowaniem sąsiednich budynków.
Fig. 5. Plan wykopu W1-5 przy nadbrzeżu W1 (M. Gwiazda, © Marea Archaeological Project).
Fig. 6. Plan latryny W1-1 (M. Gwiazda, © Marea Archaeological Project).
Badania finansowane są z grantu Narodowego Centrum Nauki (UMO-2017/25/B/HS3/01841).