Patryk Chudzik
CAŚ UW
Wprowadzenie
Ekspedycja CAŚ UW do grobowców Północnego Asasifu w roku 2020 dwukrotnie wyruszyła w teren: w części wiosennej i jesiennej. Z powodu wybuchu pandemii COVID-19 prace wiosennej części sezonu zostały nagle wstrzymane, zaś zespół zmuszony był do nagłego powrotu do Polski, natomiast dalszy przebieg pandemii spowodował ograniczenia działań terenowych wynikające z braku możliwości uczestniczenia w pracach terenowych wielu członków zespołu. Pomimo tak wielu niekorzystnych czynników kontynuowane były prace studyjne, konserwatorskie oraz aranżacja grobowca Meru w celu otwarcia go dla zwiedzających. Zgodnie z decyzją Komisji Stałej, ekspedycja mogła kontynuować swoje prace jedynie w dwóch grobowcach, tj. Meru (TT 240) oraz Chetiego (TT 311), natomiast prace w pozostałych siedmiu grobowcach pozostających w polskiej koncesji zostały odłożone na kolejne sezony.
Fig. 1. Plan nekropoli Północnego Asasifu (CAŚ UW Projekt Asasif/rys. K. Andraka).
Prace w grobowcu Meru (TT 240)
W obu częściach sezonu w grobowcu Meru prowadzone były wieloaspektowe działania mające na celu publikację materiału pozyskanego w toku dotychczasowych badań oraz przygotowanie grobowca dla zwiedzających.
Głównym zadaniem w sezonie 2020 była konserwacja malowanej dekoracji komory grobowej. Prace te realizowane są przy współpracy z egipskimi konserwatorami z Ministerstwa Turystyki i Starożytności od 2019. Kolejny sezon współpracy przyniósł oczyszczenie i zabezpieczenie sufitu komory oraz ścian wschodniej i północnej. W momencie rozpoczęcia prac przez ekspedycję CAŚ UW, ściany komory grobowej Meru pokryte były warstwą spalenizny, kurzu oraz odchodów nietoperzy, które niemalże w całości zasłoniły polichromię oraz uniemożliwiły odczytanie znaków w wielu kolumnach. W wyniku prac prowadzonych przez misję włoską w latach `90, oczyszczone zostały jedynie niewielkie partie ścian, pozostawiając większość ich powierzchni pod cienką warstwą czarnych zabrudzeń. W wyniku prac ekspedycji CAŚ UW w latach 2019-2020 usunięto niemalże wszystkie pozostawione przez poprzednią misję zabrudzenia oraz zabezpieczono delikatne tynki mułowe, które w wielu miejscach groziły kompletnym odspojeniem od skalnego podłoża. Po zakończeniu tych pozostaje do precyzyjnego oczyszczenia najtrudniejsza ze ścian – południowa, która była najbardziej narażona na działanie ognia, a zatem zachowała się w najgorszym stanie. Sprawnie przebiegło oczyszczanie ścian sarkofagu, którego ściany pokryte zostały zabrudzeniami w bardzo niewielkim stopniu.
Fig. 2. Konserwacja sarkofagu Meru (CAŚ UW Projekt Asasif/fot. K. Andraka).
W obu częściach sezonu prowadzone były także studia epigraficzne związane z opracowaniem programu dekoracyjnego komory grobowej a także studia architektoniczne, które wykazały kilkukrotną zmianę koncepcji orientacji grobowca, co zaobserwowano po narysach na skalnym suficie na początkowym odcinku korytarza wejściowego. Grobowiec w początkowej fazie miał być zorientowany nieco bardziej na wschód, co warunkowało ułożenie warstw skalnych fasady grobowca. W trakcie wykuwania korytarza wejściowego okazało się jednak, że jakość skał pozwala na wprowadzenie korekty do orientacji korytarza, dlatego też dwukrotnie ją zmieniano w celu osiągnięcia orientacji jak najbardziej zbliżonej do gwiazdy północy. W tym celu zmianę orientacji wprowadzono w dalszych częściach grobowca jeszcze dwukrotnie: w ukośnie opadającym korytarzu prowadzącym do komory grobowej oraz sarkofagu, który jest najbardziej zbliżony do oczekiwanej orientacji, co związane było z ideą umieszczenia ciała zmarłego w taki sposób, aby głową skierowany był on na północ, a twarzą na wschód.
Fig. 3. Prace nad podłogą drewnianą w korytarzu wejściowym grobowca Meru (CAŚ UW Projekt Asasif/fot. K. Andraka).
Prace związane z aranżacją grobowca prowadzono dwutorowo: na stoku, na którym przygotowywano ścieżkę turystyczną, oraz we wnętrzu grobowca, gdzie rozpoczęto budowę drewnianej podłogi i balustrad umożliwiających zwiedzającym bezpieczne przemieszczanie się po różnych częściach struktur podziemnych.
Prace w grobowcu Chetiego (TT 311)
W sezonie 2020 zainicjowano prace konserwatorskie w grobowcu Chetiego, które skoncentrowane były na zabezpieczeniu tynków pokrytych malowidłami w kaplicy kultu grobowego. Oprócz stabilizacji samych tynków, zabezpieczone zostały wszystkie krawędzie zachowanej dekoracji.
Fig. 5. Przekrój i plan grobowca Chetiego (CAŚ UW Projekt Asasif/rys. K. Andraka).
Fig. 6. Zabezpieczanie dekoracji w kaplicy kultu grobowego Chetiego (CAŚ UW Projekt Asasif/fot. K. Andraka).
W obu częściach sezonu kontynuowano eksplorację tzw. hałdy Winlocka pozostawionej po wschodniej stronie dziedzińca kompleksu funeralnego TT 311 przez ekspedycję amerykańską, pracującą w grobowcu w sezonie zimowym 1922-1923. Ponowne badanie gruzowiska wydobytego z wnętrza grobowca doprowadziło do odkrycia licznych elementów wyposażenia grobowego, w tym do unikatowych odkryć szczątków łbów krokodyli oraz trzech tabliczek służących do nauki wykonywania dekoracji reliefowej, które jednocześnie są archeologicznym świadectwem na kontakty lokalnych artystów z Teb z artystami z północy, co nastąpiło po zjednoczeniu kraju przez Mentuhotepa II. Ponadto odsłonięto liczne pozostałości po wyposażeniu grobowym Chetiego, a także wyposażenie grobowe pochówków późniejszych związanych z uzurpacją grobowca w Trzecim Okresie Przejściowym. Wykopaliska doprowadziły również do odkrycia kolejnych kilku tysięcy dekorowanych fragmentów ścian korytarza wejściowego, komory grobowej oraz sarkofagu Chetiego, wśród których znalazły się fragmenty bloków z zachowanymi graffiti turystycznymi pozostawionymi w Nowym Państwie przez odwiedzających grobowiec.
Fig. 7. Fragment wapiennego bloku z grobowca Chetiego z graffito pozostawionym przez Pasera w czasach panowania Ramzesa II: kolorem ciemnoszarym zaznaczono jeden z brakujących fragmentów graffito odkryty w 2020 (CAŚ UW Projekt Asasif/rys. G. Biczak).
Ponadto, członkowie ekspedycji prowadzili studia architektoniczne oraz nad różnymi kategoriami materiałów, a także rozpoczęto badania antropologiczne. Te ostatnie prace wykazały, iż w grobowcu pochowano przynajmniej dwudziestu osób, a wśród nich pięcioro dzieci. Znaczna część z przebadanego materiału antropologicznego nosiła wyraźne ślady mumifikacji. Ponowne wielokrotne wykorzystanie grobowca Chetiego w późniejszych okresach potwierdzają także fragmenty trumien i kartonaży datowane na Trzeci Okres Przejściowy, przede wszystkim dynastię 22 i 23, choć niewykluczone, że dalsze studia nad tym materiałem dostarczą nowych informacji.
Studia objęły również analizę wtórnego materiału epigraficznego w postaci późniejszych graffiti. Zebrany jak dotąd materiał liczy 76 fragmentów bloków wapiennych zawierających 37 graffiti tzw. turystycznych, datowanych na wczesną 18 dynastię (panowanie Hatszepsut i Thotmesa III) oraz 7 podpisów wyraźnie odnoszących się do dekoracji grobowca i składających się jedynie z imion, wśród których pojawia się imię Senuseret, co datuje te podpisy na wczesną 12 dynastię. Graffiti turystyczne wykonane zostały czarnym tuszem, podpisy natomiast czerwonym, co pozwoliło na łatwe rozgraniczenie obu tych grup.
Fig. 8. Jeden z podpisów na fragmencie bloku z grobowca Chetiego wspominający Senusereta (CAŚ UW Projekt Asasif/fot. M. Jawornicki).
Prace członków ekspedycji skupione były także na dokumentacji i opracowaniu pierwotnych elementów wyposażenia grobowego. Materiał ten składa się przede wszystkim z elementów uzbrojenia (fragment łuku i strzały), drewnianych rzeźb (jak dotychczas odkryto fragmenty 5 rzeźb różnej wielkości) oraz modeli drewnianych, w tym nosicieli ofiar, wioseł, naczyń oraz fragmentów budynków. Wykopaliska prowadzone na hałdzie pozostawionej na dziedzińcu doprowadziły do odkrycia kolejnych fragmentów trumny Chetiego, której ściany były bogato dekorowane fryzami ofiar i listami ofiarnymi oraz zaklęciami z Tekstów Sarkofagów. Kilka z odsłoniętych fragmentów cedrowej trumny pokryte jest złotą blaszką. Wcześniejsze badania archeozoologiczne wykazały obecność wielu fragmentów czaszek i żuchw krokodyli nilowych, które w świetle najnowszych studiów również należy uznać za element pierwotnego wyposażenia grobowca Chetiego. Szczątki krokodyli odkryte zostały przez polską ekspedycję również w sąsiednim grobowcu MMA 509a.
Fig. 9. Detal żuchwy krokodyla z zachowaną skórą (CAŚ UW Projekt Asasif/fot. M. Jawornicki).
Ostatni punkt prac terenowych w obu sezonach obejmował dokumentację architektoniczną fasady oraz wejścia do grobowca. W celu wykonania pełnej dokumentacji górnej partii alei procesyjnej prowadzącej od wejścia w obręb dziedzińca, położonego w dolnej partii stoku, do wejścia do grobowca usytuowanego po środku fasady w górnej części góry, ponownie oczyszczono schody, które odkryte zostały przez ekspedycję amerykańską w latach `20. Początek schodów znajdował się w odległości ponad 8 m od ceglanej fasady. Prowadziły one bezpośrednio do wejścia do części wykutej w skałach. Schody wykonano z cegieł mułowych i pokryto warstwą zaprawy wapiennej, którą dodatkowo pokryto pobiałą. Pomiędzy murami fasady ustawiony był dekorowany ołtarz wykonany czerwonego granitu, który w 1922 roku odkryty został in situ. Obecnie ołtarz znajduje się we wnętrzu grobowca, zaś w miejscu odkrycia widoczne jest niewielkie zagłębienie w ceglanych schodach. Oprócz samej alei procesyjnej przeprowadzono dokumentację i dokładną analizę dwóch regularnych zagłębień znajdujących się na dziedzińcu po obu stronach osi założenia. Niestety tego typu zagłębienia nie są znane z innych grobowców, dlatego ustalenie dokładnej ich funkcji jest bardzo trudne. Można jednak założyć, wskazując na królewski kompleks grobowy Mentuhotepa II w Deir el-Bahari, gdzie przed świątynią utworzony został ogród składający się przede wszystkim z tamaryszków i sykomor, że dwa regularne zagłębienia na dziedzińcu grobowca Chetiego były „skalnymi donicami”, w których pierwotnie rosły drzewa. Oba zagłębienia zostały wcześniej oczyszczone przez Winlocka, który uznał je za nieukończone grobowce, dlatego w trakcie naszych prac nie stwierdzono w ich wnętrzu nic oprócz drobnego skalnego gruzu, który osypał się do ich wnętrz w trakcie ostatnich lat.
Fig. 10. Schody prowadzące do wejścia do grobowca Chetiego (CAŚ UW Projekt Asasif/fot. M. Jawornicki).